Mütləq dialektika və mütləq mifologiya

A.F.Lesov belə bir suala cavab axtarır: bəs həmin dialek­ti­ka­nın həqiqi və gerçəkliyi hansı amillərə əsaslanır? Ona əsas­la­nır ki, burada kateqoriyalar sadəcə olaraq (tam) dialektikada çox­say­lı yerlərdən birini tutur. Bu, mütləq dialektikadır.

Təlimdə irəli sürülən son nəticə alimin ümumi konsepsi­ya­sına ziddirmi? Axı dəqiq və əsaslı şəkildə bütün kateqo­riyaların vacibliyini, dəyişkənliyini, dinamikliyini irəli sürdüyü halda o, dialek­­tikanın, sonra da mifologiyanın mütləqliyi qənaətinə gəlir. Onun fikirlərinin yekunu kimi ancaq dialektikanın daimliyində və dövrəviliyindən danışmaq olardı. Bir kateqoriya daxilində bir­ölçülü dialektika özünü göstərirsə, o ikiölçülü dialektikada baş­­qa kateqoriyanın tərkib hissəsinə çevrilir. Üçölçülü dialek­ti­ka­da isə hər ikisi (həm birölçülü, həm də ikiölçülü) daha geniş ka­teqoriyanın içərisində görünür, nəhayət, dördölçülü dialek­ti­ka­da hər üçü tam dünyada-vahid (ali) kateqoriyada yerləşir. Mə­sə­lən,

Birölçülü dialektikada – buğda əkilir, yetişir, ölür (də­ri­lir) və hər şey təzədən təkrarlanır.

İkiölçülü dialektikada – həmin kateqoriya təbiətin içə­ri­sin­də əridilir. Yazda əkilir, payızda yetişir, qışda ölür. Təsadüfi de­yil ki, materialistlər «təbiəti dialektikanın sınaq daşı» (F.Engels) adlandırırlar.

Üçölçülü dialektikada – yer kürəsinin ilkin üst dün­ya­sı­nın fəaliyyəti fonunda həm təbiət, həm də buğda kiçik ka­te­qo­ri­ya­lardır.

Dördölçülü dialektikada – bütün kainatda – qalaktika sis­temində tam dünyada göy, günəş, yer, təbiət, buğda, (eləcə də buğ­da kimi digər kateqoriyalar) bir-biri ilə qarşılıqlı əlaqələnmə şə­raitində kiçik kateqoriyalardır. Bütün mərhələlərdə varlığın üst qa­tı (obyekt)-materiya ilə, alt qatla (subyekt) – ideya, şüurla əla­qə­ləndirilməlidir.

Beləliklə, dünya tam halda əlaqəli hərəkətdə olduğu üçün dialek­tika sabit, mütləq, nisbi, donmuş deyil, dəyişkən və da­imi­dir. Kateqoriyalar bir-biri ilə zəncirvari şəkildə bağlanıb, əlaqə­lə­nə-əlaqələnə tamlaşır, vahidin – bir varlığın içərisində toplanır. De­məli, «tək» – bir kateqoriya bir-birindən asılı olan başqa ka­te­qo­riya­larla eyniləşə-eyniləşə (başqa sözlə, daha böyük ka­te­qo­ri­ya­nın tərkib hissəsinə çevrilə-çevrilə) təzədən «vahid»ləşir. Mə­sə­lə­yə belə yanaşma çox qədim təlimlərdə, xüsusilə vəhdəti-vü­cud­da, sufizmdə bir qədər dolayı şəkildə irəli sürülmüşdür. Bu mə­nada Mütləqiliyi daimilik, əbədilik kimi qəbul etmək düzgün deyil.

Dialektikada mütləq şəkildə götürülmüş məhdud çev­rədə varlıqların müxtəlif istiqamətli qarılaşmaları nəticəsində keyfiy­yət dəyişmələri baş verir. Bu halda mütləqlikdən əsər-əla­mət qalmır. Miologiyanın da mütləqiliyini qəbul etmək müm­kün­süz­dür. Hər hansı bir mifik əhvalat da keçən yüzilliyin əv­vəl­lərinə nisbətən bu gün tamam başqa anlamda şərh olunur. Ümu­miyyətlə, dialektikada yerində sayma, varlığı eyni şəkildə qə­bul etmə yoxdur.

Mifologiyanın mahiyyətini başa düşmək üçün çoxsistemli di­alek­tika modelində A.F.Lesov varlığın üçmərhələli və beş öl­çü­lü inkişaf yolunu göstərir.

 (Cədvəllərə bax)

Alim başlanğıcda birölçülü dialektika kimi götürüb de­duk­siya şəklində üç ilk kateqoriya (triada) və beş əsas kateqoriya (tet­raktida) ilə üçqatlı mərhələlər sistemi işləyib hazırlayır. «Lo­sev dialektikası» özül rolunu «Tək» (vahid) oynayır və irəli sü­rü­lən digər beş kateqoriya məhz özlüyündə «tək»in dialektik tə­ka­mülünə yardım edir. Nəticədə ziyalılıq mərhələsinə keçilir. Ar­tıq diqqət mərkəzində əsas kimi «tək» deyil, birölçülü sıranın ikin­ci kateqoriyası «Mövcudluq» durur. Çünki içərisində ancaq va­hidliyi daşıyan sırf «Tək» – özündə Varlığ, Mövcudluğu do­ğu­rur. Əgər həmin varlıq sadəcə olaraq «Tək» səviyyəsində qəbul edil­sə, onda heç bir dialektik prosesdən danışmaq olmaz. De­mə­li, o, ikinci kateqoriya sifətində meydana atılır. Beləcə «Tək» bir­-birindən fərqlənən digər varlıqları əmələ gətirir. Və yeni ya­ra­nanlar artıq bir-birinin təkrarı olmur, başqa sözlə, adicə varlıq de­yil, Şüurdur, ona görə də «Ziyalılıq» adıyla verilir. Gö­rün­dü­yü kimi, cədvəldəki üçüncü sıra yaxud üçölçülü dialektika baş sı­ranın üçüncü kateqoriyası –«Təşəkkül» əsasında qurulur və onun ümumi xarakterini «Canatma», ya da «Həvəs» təşkil edir.

[1]Bütün əşya hadisələrin ilk əsasını təşkil edən maddə, mahiyyət, əsas, əsil zat – özül.

[2] Sıxılmış hava ilə işləyən varlıq mənasını verən termin (fizika).

3 Xristianlıqda İsanın, yaxud övliyaların şəkli.

4 Şəbih, bibliya mövzularında orta əsr dramı.