Milyon il əvvəllərdə, hələ mədəniyyətin və inkişafın göstəriciləri mövcud olmayan çağlarda insanların həyat, zaman və məkanla bağlı görüşlərinin əsasını təbiət obrazları təşkil etmiş, ilkin bədii yaradıcılıq formaları kimi mifologiya meydana gəlmiş və dünya barədə təsəvvürlərin qol-qanad açıb genişlənməsinə münbit şərait yaranmışdır. Bu mənada dinin, elmin, incəsənətin, ədəbiyyatın və fəlsəfi düşüncənin tarixi köklərində duran miflər ənənəviliyini, varisliyini bu gün də qoruyub saxlayır, duyğularımıza təsir edirək müxtəlif emosiyalar doğurur, rituallar vasitəsi ilə bayram və şənlikləri, davranış və münasibətləri, adətləri nizamlayır, milli mentalitetimizi əks etdirən əxlaq normalarını müəyyənləşdirir. Gecə və Gündüz, Günəş və Ay, Göy və Yer, Su və Odun mifologiyada izləri – simvollaşmış obrazları bütün zamanlarda inkişafın özülündə durmuş, ən çətin anlarda insanın ümid, inam yeri, təsəllisi və yardımçısına çevrilmişdir.
Təsəvvürə gətirək ki, bir şəxs meşənin dərinliklərində azıb uzun müddət qalır, yaxud bir adaya düşüb tək-tənha yaşamağa məcbur olur. Onun yanında müasir sivilizasiyanın əlamət-lərindən heç nə yoxdur. Paltarını da Adəm, Həvva kimi əncir yarpaqlarından düzəldib, ya da Robinzon Kruzonun yolu ilə gedib. Təbiətlə təkbətək qalıb zaman hissini itirdikdə ona nə yardım edə bilər? İşıqlı göy, qaranlıqda işaran ulduzlar, günəş və ay. Təbiət hadisələrinin eyni qaydada təkrarlanması – gecənin gündüzlə əvəzlənməsi, fəsillərin dəyişməsi, ətrafdakı varlıqların yaranıb yoxa çıxması ilk baxışda onda elə təsəvvür oyadacaq ki, bütün bunlar hansısa qüvvənin iradəsi ilə qanunauyğun şəkildə yerinə yetirilir, təbiətin özündə bir ritm, ahəng, canlılıq var. Və «möcüzələr»in göydən, günəşdən, ulduzlardan asılılığını zənn edəcək. Çünki ən vahiməli çağlarında onların himayəsini, yaxınlığını duyacaq. Dərd-sərini onlara danışacaq, ümidini onlara bağlayacaq. Göydəki işartılar və yerdəki ağaclar, heyvanlar və quşlar onun həmsöhbətinə çevriləcək. Əgər adada günəş, ay və ulduzlar yoxa çıxsa, o adamın bağrı çatlayar, elə bilər ki, dünyanın axırıdır. Qədimlərdə də belə olmuşdur. Zamanın və məkanın müəyyənləşməsində ulu əcdadın köməyinə çatan ilk vasitə göydəki işartılar olmuş: gündüzlər ov ovlamış, qaranlıq düşəndə isə bir mağaraya çəkilib dincəlmişlər. Yazda əkmiş, payızda məhsul toplamışlar. Vaxtın işıqlı hissəsində başları işə-gücə qarışmış, qaranlıqda isə imkan tapıb həyat, tale, dünya haqqında düşüncələrə dalmışlar. Günün bir yarısı zəhmətlə, o biri yarısı götür-qoy etməklə keçmişdir.
Hər bir normal adam işdən evə dönəndən sonra çox hallarda televizora baxır, yaxud mətbuatla tanış olur ki, dünya barədə təzə informasiya toplasın. Kitab-yazı yaranmamışdan qabaq da insanlar gündüzlər qazandıqlarını, aldıqları təəssüratları gecələr ulduzlarla bölüşürdülər. Çünki ulduzlu göy həmişə mövcud olmuşdur. Zülmət gecədə göyün dərinliklərində sayrışan ulduzlar hərəkətləri – yerlərini dəyişmələri, yaranıb itmələri, işıqlarının azalıb-çoxalmaları ilə sanki yerdəki həyatın təkrarını göstərmiş və insanların gələcək fəaliyyətini nizam-lamışlar. Platon təsadüfi deməyib ki, «Əgər biz göyü, günəşi və ulduzları heç vaxt görməsəydik, dünyanın təbiəti barədə bir söz də olsa, deyə bilməzdik. Elə ki, gecə ilə gündüzü, ayların bir-birini əvəz etməklə dövrləşməsini, günlərin bərabərliyini, günəşin eyni qaydada çıxıb-batmasına baxdıq, gözlərimiz önündə saylar canlandı, zaman anlayışını dərk etdik və dünyanı öyrənməyə kökləndik».[1]
Bütün bunlar onu göstərir ki, qədimlərdə elm, incəsənət və din eyni idi. Onların vahid kökü var ki, bunu müasir elm mif, yaxud mifologiya adlandırır. Dünyanın ilk fəlsəfi görüşü sayılan mifologiya elə bir müdriklik zirvəsidir ki, öz əhəmiyyətini heç vaxt itirməyəcək. Çünki mifologiyanın tipik obrazları insanı zamanın elə dərin qatlarına aparır ki, orada bütün maddi və mənəvi yaranışların rüşeymlərini tapmaq mümkündür.
Ulu əcdadın düşüncəsində dünyanı əks etdirən mifologiya, təbiidir ki, bünövrəsi şumerlər (bəzi ehtimallara görə şumerlər türklərin ulu babalarıdır, yəni bizim də) tərəfindən qoyulan ilkin biliklər toplusu, təbiətin qanun şəklində təkrarlanan hadisələ-rinin açarı astrologiyanın da içərisində əridilmiş və bir çox təd-qiqatçıların fikrincə, məhz elm astrologiyadan yaranmışdır. K.E.Sialkovski yazırdı ki, «Peruna[2] da inanmaq gərəklidir. Çünki dünyanın ümumi mənzərəsini yaradanda ondan da istifadə olunacaq».[3] Bu mənada bu gün primitiv, sadə, əhəmiyyətsiz görünən hər bir mif diqqət mərkəzində durmalıdır. O hansısa gizli bir varlığın, hadisənin açarıdır, – desək yanılmarıq.
Miflərin bünövrəsi lap baaşlanğıcda şüurun oyanması ilə qoyulduğu üçün ümumbəşəri hadisə sayılır. O səbəbdən də dünya xalqlarının mifoloji sistemlərində oxşar, hətta eyni cə-hətlərə təsadüf edilməsi təəccüb doğurmamalıdır. Lakin onları bir-birindən ayıran xususiyyətlər də az deyil. Başqa sözlə, bəşər övladının mifik zamanda yaddaşına həkk olunan simvollaşdırılmış obrazlar hər bir xalqın mədəniyyətində özünəməxsus şəkildə iz buraxmışdır. Hər bir xalq ilkin mifik görüşlərə öz möhürünü vurmuşdur. Doğrudur, mifoloji sistemləri bir-birindən təcrid edilmiş halda öyrənmək mümkün deyil. Ancaq Azərbaycan türklərinin mifologiyasını Mesopatomiyada, Misirdə, Altayda, Ural boyunda axtarmaq, yaxud oralarda tapılanları ulularımızın adına bağlamaq kökümüzü Qafqazdan ayırmaq, uzaqlaşdırmaq deməkdir. Atalarımız bu yerlərdə dünya yaranandan son çağlaradək elə möhtəşəm izlər buraxmışlar ki, onları görməmək, arxeoloji qazıntılarla üzə çıxardıb təsdiqləməmək, asan yol tutub başqa torpaqlardakı abidələrə «tamah salmaq» heç kəsə baş ucalığı gətirmir, bununla yarım addım da irəli getmirik. Əksinə, böyük təcürbəyə malik dünya mifoloqlarını kökümüzün dərinliyinə inandırmaq əvəzinə, üstümüzə güldürürük.
[1] Платон. Соч.: В 3 т. М., 1972, Т., 3. Ч. 2., c. 87.
[2] Perun – rusların şimşək və müharibə tanrısıdır. Hindlilərin İndrasını xatır-ladır. Mifik təsəvvürə görə, şimşəyin çaxması ilə göydə şərlə xeyir arasında müharibə başlayır, belə zənn edirlər ki, bu zaman yerin hansı hissəsindəsə iki xalq bir-biri ilə vuruşur. Perun (İndra) davaları idarə edir, bəzən sərkərdə kimi təsvir edilir.
[3] Разум сердца: Мир нравственности в высказываниях и афоризмах / Сост.: В. Н. Назаров, Г. П. Сидоров.— М.: Политиздат, 1989, с. 192.
