Kultlar

Tanrıların, mədəni qəhrəmanların, nəslin ilk nüma­yən­də­si­nin, ilahiləşdirilmiş bütün varlıqların icmadakı müqəddəslik möv­qeyinə ehtiram göstərilməsi, çətin anlarda onlardan kömək is­tənilməsi və xatirələrinin əbədiləşdirilməsinə yönələn kollektiv və fərdi davranış növüdür, kultun daşıyıcısının fövqəltəbiiliyinə olan inama əsaslanır. Kult – bir sıra xüsusiyyətləri ilə rituallara ya­xınlaşır. Lakin kultlar rituallardan fərqli olaraq, hər an in­san­la­rın ehtiyac və istəklərinin həyata keçirilməsi vasitəsinə çevrilə bi­lir, yəni rituallar ilin müəyyən vaxtlarında, eləcə də məişətdə baş verən mühüm hadisələrin ildönümündə (icma başçısının se­çil­məsi, təbii fəlakətin dəf edilməsi və s. bağlı ənənə halına düş­müş, ilin müəyyən vaxtında təkrarlanması icma tərəfindən qəbul edil­miş xüsusi fəaliyyət forması kimi) toplumun bütün üzv­lə­ri­nin iştirakı ilə icra olunurdu. Bu zaman, əlbəttə, bəzi kultlar da unu­dulmur, onlara ehtiram göstərilir və ritualların repertuarına da­xil edilirdi. Müstəqil kult ayinlərinin keçirilməsinə isə vaxt məh­dudiyyəti qoyulmur, insanlar kiçik qrup halında (bir ailə çər­çivəsində belə) gündəlik qayğıları ilə bağlı müqəddəs hesab edi­lən yerlərdə (ağac kölgəsində, ocaq və bulaq başında, göl və çay sahillərində, məbədlərdə) hər an qurban kəsə, dualar oxuya, baş­qa ayinlər təşkil edə bilirdi. Kultlaşdırılan varlıqlara ya fərdi yol­la, ya da kütləvi şəkildə müraciətlər edib çarə diləmək müm­kün idi. Beləliklə, ilkin inanışlar kult miflərinin çoxlu sayda yaran­masına təbii şərait yaratmışdı. Gözə görünən hər şey – can­lı və cansız (daş, qaya, bitki, heyvan, insan, təbiət hadisəsi və s) asan­lıqla təsəvvürlərdə kultlaşdırılsa da, bəzilərinin ömrü çox qı­sa olurdu.

At kultu:

At çox qədim zamanlarda kultlaşdırılan, rəmzləşdirilən hey­vanlardan biridir, öküzlə müqayisədə daha geniş əhatə da­irə­sinə malikdir və həyat gücünə, hətta ölünün (cəsədin) can­lan­dırıl­masını bildirirdi. Təsadüfi deyil ki, buzlaşma çağının mağara mədəniyyətində qayaüstü rəssamlığın əsas mövzusunu məhz öküzlər və vəhşi atlar təşkil etmişdir. A.Lerua-Quran belə hesab edir ki, tarixəqədərki rəssamlıqda hər iki heyvan dualistik görüşləri əks etdirir:

işıq-qaranlıq,

gecə-gündüz,

od-su,

isti-soyuq,

xeyir-şəri.

Bu qarşılaşmaya aid xüsusiyyətlər Azərbaycan türk­lə­r­inin də ilkin mifoloji təsəvvürlərində, folklor, qədim yazılı ədə­biy­yat qaynaqlarında öz izlərini qoruyub saxlamışdır. Təkcə Ko­r-oğlunun atının dərya suyu, od, işıq, zülmətlə əlaqənməsini xatırlamaq kifayətdir. Yunanlardakı insan-at sin­te­zi – kentavrlar da dualizmin (şüurlu-şüursuz, ölüm-həyat) sim­vollaşmasıdır. Mi­foloji görüşlərdə iki aləm arasında əlaqə əsa­sən atlar vasitəsi ilə mümkün idi.

Tarixə bəllidir ki, oturaq həyat sürən xalqları köçəri atlı tay­falar narahat etməyə başlayandan sonra min il ərzində Şərqi Av­ropa və Mərkəzi Asiyada da atlar əhilləşdirilmişdir. Be­lə­lik­lə, ən əski zamanlarda bu sirli heyvan çox hallarda ölülər aləmi ilə əlaqələndirilmiş və dünyasını dəyişənlər üçün atlar qurban kəsilmişdir. Cəsədin at dərisinə bükülərək basdırılması adətinin də əsasında həmin inam dayanmışdır. At qur­ban­kəsmə ritualının Qafqazda – Azərbaycanda icra edilməsi barədə ta­rixin atası Heredot və alban tarixçisi M.Kalankatuklu da mə­lu­mat vermişdir.

Sonralar bərk qaçması, aralıq yerləri tullanaraq aşması atı bir rəmz kimi göylərə qaldırmış, birbaşa günəşlə əla­qə­lən­di­ril­miş və genəş arabasına qoşulan heyvan olaraq təqdim edil­mişdir. Atın rəmzləşməsində uzun müddət ikili xüsusiyyəti diq­qət mərkəzində saxlanılmış, bir tərəfdən işıq saçan ağ at Xızırın, Həzrət Əlinin xilaskarlıq, qəyyumçuluq funksiyasında əsas vasi-təçi rolunu daşımış, digər tərəfdən isə qara rəngə bürünüb zülmətdə qanad açaraq fantastik sürətliliyin, sakral gücün (uzaq məsafəni bir göz qırpımında qət etməklə) da­şı­yıcısına çevril-mişdir.

Atın döyüş və qələbə simvoluna çevrilməsi də müşahidə olu­nur. Nəhayət, şəxsləndirilən atlar müdrikliyi, uzaqgörənliyi ilə diqqəti cəlb etmiş, sahibinə gələcək hadisələr barədə xe­yir­xah xəbərlər vermişdir. İnaclarda atın baş skletinin çəpərlərə sançılması adətinə bu gün də bəzi kəndlərdə rast gəlirik, guya bu halda şərin, bədbəxt hadisələrin qarşısı alınır. Yu­xu­yo­zum­da at murada çatmaqdır. Yunanlarda isə at dırnağı bərəkət, bol­luq, firavanlıq, neməti mənalandırır. Bir çox xalqlarda, eləcə də Azərbaycan türklərində xoşbəxtlik gətirən talisman kimi at na­lını qapının üstündən asırlar. Təkcə Xristian inancında ata bü­tün hallarda mənfi münasibət müşahidə olunur. İoan Bo­qos­lo­vun açıqlamasında deyilir ki, dünyada 4 növ at vardır:

Ağ at – fəlakət, müsibət və taun,

Kürən at – müharibə,

Qara at – aclıq,

Solğun at – ölümdür^[2].

Göründüyü kimi, digər inanclardan fərqli olaraq xristian­lıq­da at rəmzləşəndə ancaq mənfilikləri ifadə edir.

Atı küləyin rəmzi kimi götürüb qadının ehtiraslılığı, şəhvəti ilə də əlaqələndirirlər. Alman saqalarında sərt küləkdə gəzib-dolaşan vəhşi ovçu qızları atla qovub tutur, qaçırır. Atın sa­çı ilə onları şəhvətə gətirib zorlayır. Bu mənada sərt küləkli çöl­lüklər dişi at adları ilə adlandırırdılar: Madyan düzü, Kəhər yaylağı və s. V əsr Bizans zooloqu Qazlı Timofe “Heyvanlar aləminin sakral rəmzləri” kitabının “At” böl­mə­sin­də yazır:

“…2. Saçını (yəni quyruğunu və yalını) qırxanda madyan elə zənn edir ki, onu soyundurub cinsi əlaqəyə cəlb edirlər, zor­la­yırlar…

4. Atın və bəzi öküzün ürəyinin içində sümük olur…

7. Madyan öləndə onun balasını başqa dişi at əmizdirir.

9. At heç vaxt anasına və bacısına toxunmur…

10. Iki erkək at bir dişi at üçün vuruşur. Qalib gələn di­şi atı özünküləşdirib daimi dostuna çevirir. Düşmən atlar bir-bi­rinin kişnərtisini uzaq məsafədən tanıyır…

11. Atlar da yuxu görürlər…”^[3].

Şərq xalqlarının inancında at daha çox od və işıqla əlaqə­ləndirilir. Müsəlman intibahına aid poeziyada vurğulanır ki, şə­fəq atları çaparaq qaranlığı əridir, dan yeri ağarır, hava işıq­la­nır və dünya bir gün aydınlığa qərq olur. Bu kimi əski dəlillər təs­diqləyir ki, at bəşər oğlu ilə doğmaşıb, kişilərə arvadı və öv­la­qı qədər özünü istədə bilmişdir…

^[1] Kult – latın sözüdür, clore – becərmək, ehtiram etmək və cultus – becərilməsi, baxılması, ehtiram edilməsi mənasını verir.

[2] Энциклопедия символы, знаки, эмблемы. –Москва, Издательство Астрель АСТ, 2004, с. 249.

[3] Тигрица и грифон: Сакральные символы животных. –СПб.: «Петер-бургское Востоковедение», 2002, с. 165.