Bədii mətnin təhlil aspektləri

Çox hallarda bir mətn, yaxud onun hansısa detalı nümumə, mi­sal statusu alır və ədəbiyyatın xüsusiyyətləri bu misalın, nü­mu­nənin əsasında öyrənilir. Məsələn, ingilis filoloqu C.B.Milner ata­lar sözlərinin struktur təhlillə təbiətini açmağa cəhd gös­tə­rər­kən diqqətini mənanın deyil, formanın üzərinə yönəldir. Onun qə­naətinə görə, xalq yaradıcılığına xas nitq parçası kimi gö­tü­rül­müş atalar sözləri dörd hissəli strukturla müəyyənləşir. Milnerin nə­zəriyyəsinə əsasən, atalar sözlərinin «dördlüyü» – dörd parçası (hər parçanı ayrılıqda «kiçik seqment» – riyaziyyatda vətər ilə qövs arasında qalan dairə parçası – adlandırır) ikiyə bölünərək qu­ruplaşır. Ayrılan iki parçaya isə «böyük seqment» deyilir. Bu par­çalar bir-birinin əksini təşkil etsə də biri-digərini tənzimləyir (məz­munundakı hərəkətləri, halı, alınan məna tutumunu). Mil­ner birinci yarım parçanı «baş» – əsas sayır, ikincini isə «ayaq» (in­gilis və rus dillərində «quyruq» şəklində verilir) – köməkçi. O, atalar sözlərində iştirak edən sözü (sözləri) bu şəkildə dörd his­səyə ayırır, onları (+) «müsbət» və (-) «mənfi» işarələri ilə kodlaşdırır.

Sxemə bax:

Belə ki, «Tez yetişən, tez də xarab olur» ingilis atalar sö­zü­nün poetik strukturunu aşağıdakı kimi təqdim edir:

Azərbaycan türklərinin atalar sözlərini də Milnerin struk­turu əsasında modelləşdirmək mümkündür.

Məsələn, «El gücü, sel gücü» atalar sözündə dörd ünsür iştirak edir ki, onlar iki parçaya – «baş» və «ayağ»a parçalanır. Bu­radakı hissələrin dördü də müsbət işarəsi ilə kodlaşdığı üçün atalar sözlərinin məna tutumu da müsbətdir:

Milner bildirir ki, dördlüyün yarıya bölünmüş parçalarında iş­tirak edən hər iki element ya müsbət qiymətləndirilir (onun təq­dim etdiyi nümunədə «tez yetişən», Azərbaycan atalar sö­zün­də isə «el gücü»), ya da mənfi (tez xarab olur). Əgər yarım par­ça­ların hər ikisi müsbətdirsə (bizim atalar sözündə olduğu kimi), ya­xud mənfdirsə, onda atalar sözünün bütün parçalarının anlamı da müsbət, yarım parçalar bir-birinin əksini təşkil edirsə, mənfi ola­caq. Bu sistemə görə, bütün atalar sözləri mənfi və müsbət baş hissəyə malikdir, onların da ardınca müsbət, yaxud mənfi «ayaq» gəlir.

Milner atalar sözlərinin struktur baxımından on altı sinifdə qrup­laşdığını göstərir və onları da dörd əsas hissədə cəmləşdirir.

Strukturalistlərin fikrincə, mətndən doğan məna sürüşkən­dir, müx­təlif baxış nöqtələrindən baxanda dəyişir. Bədii əsərin struk­tu­ru isə həmişə sabit qalır. Ona görə də təhlil semiotikanın qa­nun­ları əsasında aparılmalıdır. Yazılı ədəbiyyatda mətnin məna tu­tumunun zaman aşırımlarında başqalaşdığının şahidi olmuşuq. Mə­sələn, sovet imperiyası dövründə tamamilə məqbul sayılan bə­dii mətnlər bu gün tamamilə əks mənada başa düşülür.

Folklora xas bədii mətnlərdə isə məna elə biçimlənir ki, bü­tün çağlar üçün eyni anlamı verir. Ona görə də abstrakt struk­tur təhlil məna tutumu ilə vəhdətdə götürülməlidir. Yəqin Milner ata­lar sözlərini formasına görə ilanla müqayisə etmiş, ona görə də «başı» və «quyruğu» deyə iki hissəyə ayırmışdır. Lakin zahiri əla­mətini –iki, üç, dörd (beş, yeddi də ola bilər) sözün bir cüm­lə­də düzümünü nəzərə alıb atalar sözlərinin strukturunu ilan skeleti ilə eyniləşdirmək ağlabatandırmı? Atalar sözləri hikmət xə­zinəsidir, ola bilsin ki, ilanın həmişə xəzinə üstə oturduğunu nə­zərə alıb bu cür müqayisə aparmışdır. Bizə belə gəlir ki, nə Mil­ner, nə də Alan Dandis kəşflərini bədii yaradıcılıq prosesinin mən­şəyi ilə əlaqələndirməmiş və mif-ritual sintezinin sonrakı ya­ra­dıcılıq proseslərinin mayasına nüfuz etməsini nəzərə al­ma­mış­lar. Ona görə təkmilləşdirə, ziddiyyətli görünən tərəfləri düz­gün izah edə bilməmişlər. Çünki Milnerin strukturundakı dörd­lük mifik dünya modelinin qurulmasını şərtləndirən ilkin dörd ün­sürdən törəmişdir.

Diqqət yetirin: xaosdan ayrılan dörd ünsür – su, od, tor­paq, hava maddi dünyanın bütün element və varlıqların əsasında du­rur. Bu ünsürlərin xarakterində əks olunan əlamətlər isə mə­nə­vi aləmin yaranmasına təkan vermişdir. Milnerin sistemində ol­duğu kimi, dünyanın mənəvi, ruhi (od, hava) tərəfləri kişilərlə, mad­di, əşyavi (su, torpaq) tərəfləri isə qadınlarla əlaqələndirilir. Bu­rada da dörlük ikiyə bölünür və hissələr bir-birini tamamlayır. Be­lə ki, od və hava işə qarışmasa maddi, əşyavi tərəf əbədi də­yiş­məz qalar, sular coşub-daşmaz, dalğalanmaz, torpaqlar vul­ka­na çevrilib püskürməz, atalar sözündə qeyd edildiyi kimi,

«Yel olmasa, sel olmaz»,

«Yel gətirib, gün qurudub»,

«Od eləyəni fələk eləyə bilməz»,

«Yel üfürüb şişirtdiyini göyə qaldırar».

Bir cavab yazın

Back to top