Sintaqma (syntagme).
Sintaqma (hərfi mənada «birləşdirilən bir şey) – təyinedici elementi bildirən söz və söz hissələrinin birləşməsinə deyilir. Məsələn: əli, üzü yuyan – əlüzyuyan. Sintaqma əslində nitq zəncirində, yaxud diskursun düzxətli uzunluğunda iki və daha artıq element arasındakı bağlılıqdır, başqa sözlə, «in praesentia»dan – sintaqmatik sıranın üzvlərinin mövcudluğundan doğan münasibətdir.
Avtonom sintaqma – elementlərin funksiyasının elə ardıcıllıq sırasına deyilir ki, verilmiş kontekstdə yer asılılığı mövcud olmur. Məsələn:
O,/ bizə/ baxa-baxa/ gülürdü.
1 2 3 4
Baxa-baxa/ o,/ bizə/ gülürdü.
3 1 2 4
O,/ gülə-gülə/ bizə/ baxırdı.
1 4 2 3
O,/ bizə/ gülə-gülə/ baxırdı.
1 2 4 3
Bizə/ baxa-baxa/ gülürdü /o.
2 3 4 1
Gülə-gülə/ bizə/ baxırdı,/ o.
4 2 3 1
Dördelementli kontekstdə yer asılılığının böyük rola malik olmadığı elementlərin altı variantda yerdəyişməsinin hamısında açıq-aydın hiss edilir:
Birinci model: /1 2 3 4/;
alınan məna: baxıb gülür,/ o, bizə gülür
İkininci model: /3 1 2 4/,
alınan məna: baxıb gülür,/ o, bizə gülür
Üçüncü model: /1 4 2 3/,
alınan məna: gülüb baxır,/ o, bizə gülür
Dördüncü model: /1 2 4 3/,
alınan məna: gülüb baxır,/ o, bizə gülür
Beşinci model: /2 3 4 1/,
alınan məna: baxıb gülür,/ o, bizə gülür
Altıncı model: /4 2 3 1/,
alınan məna: gülüb baxır,/ o, bizə gülür
Predikativ, yaxud sərbəst, asılı olmayan, müstəqil sintaqma – fikrin, söyləmənin nüvəsidir, başqa elementləri istənilən sayda öz ətrafına toplayır. Məsələn: söyləmənin, fikrin nüvəsi kimi «oxuyur» elementini götürək.
| Oxuyur | təkdir |
| Ramiz /oxuyur | bir elemetlə birləşir |
| Ramiz /kitab /oxuyur | iki |
| Ramiz /maraqlı /kitabı /oxuyur | üç |
| Ramiz /maraqlı /kitabı /diqqətlə /oxuyur | dörd |
| Ramiz /axşamlar /maraqlı /kitabı /diqqətlə /oxuyur | beş |
| Ramiz /axşamlar /sakit /bir /otağa /çəkilib /maraqlı /kitabı /diqqətlə /oxuyur və s. | doqquz |
E.Benvenistin gəldiyi nəticəyə görə, paradiqma və sintaqma hər bir elementin müəyyənləşməsi üçün təhlilin məqsədinə iki münasibətin köməyi ilə xidmət edir:
Sintaqmatik münasibət – bir fikir kəsiyində başqa elementlərin hamısı ilə eyni vaxtda baş verən münasibətdir və
Paraqmatik münasibət – bir elementin başqaları ilə, daha doğrusu, bir-birinə qarşı duran elementlərlə münasibətidir[52].
Beləliklə, paradiqma elementlər arasındakı məntiqi əlaqələri, sintaqma isə nəqletmənin zamana görə düzxətli inkişafını göstərir.
Praktika (pratique) – göstərilənlərin denotasiyaların (verilən birbaşa məlumatın) səviyyəsinə deyilir. Mifoloji səviyyəyə qarşı müxaliflik mövqeyində durur. Məsələn: «Qurd öz balasını yeyir» – praktik səviyyəli denotasiyadır, kimlər belə səhnə ilə tez-tez rastlaşırlar, onlarda heç bir əlavə assosiasiya yaratmır. Eyni zamanda əksəriyyət bu frazanı ilk öncə mifik mənada qavrayacaq – günahsıza qarşı qəddarlığın simvolik işarəsi kimi.
Asindeton (asindetone) – bağlayıcısızlıq deməkdir, çoxelementli sintaktik vahidin (geniş cümlənin) sintaqmatik və paraqmatik münasibətli hissələrinin və eynifunksiyalı işarələrinin (həmcins üzvləri) görünən qrammatik vasitənin (bağlayıcının) iştirakı olmadan bir-birinə bağlanması kimi başa düşülür. Bu, nitqin elə fiqurudur ki, nitqə xüsusi dinamiklik, dolğunluq yaradır. Daha çox canlı xalq dilinə xas xüsusiyyətdir. Ona görə də folklora aid bədii mətnlərdə daha çox təsadüf olunur.
«Kitabi-Dədə Qorqud»da asindeton funksiyalı vahidlərə çox rast gəlirik: «Qalqubanı, Dirsə xan, sənin oğlın yerindən uru turdı,/köksi gözəl qaba tağa ava çıxdı,/sən varkən av avladı, quş quşladı,/anasının yanına alıb gəldi,/al şərabın itisindən aldı,/içdi,/anasilə söhbət eylədi,/atasına qəsd eylədi. //Sənin oğlın kür qopdı,/ərcəl qopdı. //Arqurı yatan Ala tağdan xəbər keçə,/xanlar xanı Bayandıra xəbər vara…»[53]
Birinci cümlədə səkkiz bir mübtədanın səkkiz xəbəri olmasına baxmayaraq, çoxsaylı geniş parçaların heç birinin kommunikasiyasında bağlayıcıdan istifadə olunmur. Sonrakı cümlələrdə də elementlərin əlaqəsi qrammatik işarələrsiz yaranır. Burada axıcılıq, hərəkət, sürət bir tərəfdən avazla oxunmaq üçün ozanın qopuzda çaldığı musiqidən irəli gəlir. Digər tərəfdən mətndəki informasiyanın müxalifliyindən, intriqanın çoxşaxəliliyindən doğur. Buğac böyük addımlarla qabağa gedir, ad-san qazanır. Onu dayandırmaq üçün müxalif tərəf də cəld hərəkət edir.
Təkcə qəhrəmanların dialoq və söyləmələrində deyil, müəllif (ozan və katib) müdaxilələrində də asindetondan geniş istifadə olunur:
«Dirsə xan Qorqut sinirli qatı yayın əlinə aldı,/ üzəngiyə qalqıb qatı çəkdi,/uz atdı:/ oğlanı iki talusının arasında urub çıqdı, /yıqdı.// Uc toqındı,/ alca qanı şorlandı,/ qoynı toldı, bədəvi atının boynın qucaqladı,/ yerə düşdi»[54].
Eposda yalnız mürəkkəb cümlənin əsas komponetləri arasında bağlayıcıdan istifadə edildiyinin görürük: «Dirsə xan istədi kim, oğlancuğın üstinə görəlib dəşəydi, ol qırq namərd qomadı»[55].
Proses (proces)
1. Geniş mənada real, gerçək əhvalatların hər hansı bir manifestasiyası kimi başa düşülür. Proses sistemə qarşı müxalif mövqedə durursa, struktur hadisəsidir.
2. Dar mənada proses fəaliyyətdə olan diskursdur – kombinasiyalı dildir, daha doğrusu, elə kombinasiyadır ki, gerçəkləşmə vasitəsi ilə danışan dilin bütün kodundan istifadə edilir. Məsələn, fikir aktı prosesi deyəndə, diskursun fəaliyyətə başlama anı başa düşülür; söyləmə, fikir prosesi isə diskursun o səviyyəsidir ki, effektiv şəkildə həyata keçirilir.
Təsvir (decription) və təhkiyə, nəqletmə (narration). Bədii mətnin struktur təhlilində isitifadə edilən ən mühüm terminlərdən – təsvir (desription) və təhkiyə, nəqletmə (narration), dieqezis (diogese), intriqa (intrigue), əhvalat – tarix (histoire), yaxud söyləmə, hekayət (recit), ritorika (rhetorique) və diskursdan (discours) çox hallarda səliqə ilə, yerli-yataqlı, onların daxili məzmunundan doğan tələbə uyğun faydalanmaq əvəzinə üst qatda görünən əlamətləri sadalamaqla kifayətlənirlər. Terminlərə bu şəkildə yanaşma təsviri poetikada az-çox öz bəhrəsini versə də, struktur təhlildə dəqiqlik, «nəzakətlilik» və alt qata nüfuzetmə tələb olunur. Ona görə də ilk növbədə həmin terminlərin anlamını dəqiqliklə nəzərdən keçirməyi lazım bilirik.
Təsvir (desription) və təhkiyə – bədii əsərdə nəqletmə, söyləmə, yaxud hekayət (recit) iki hissəyə bölünür: təsvir və təhkiyə. Təhkiyə hadisələrin ardıcıllığını qeydə alma kimi özünü göstərirsə, təsvir personaj və obyektlərlə bağlı meydana gəlir və təhkiyə zamanının (hadisələrin başlandığı andan tamamlandığı çağadək olan zaman) «şkala»sında (dərəcələrə bölünmüş lövhəcik) eyni «an nöqtə»lərinə aid olur. Məsələn:
Təhkiyə (narration) – mətnin tam söylənilməsi, nəql edilməsidir, dioqezislə əlaqələndirilir, iki hissəlidir: hekayət + təsvir. Tarix – əhvalatın sinonimi kimi də başa düşülür. Diskursa qarşı müxaliflik mövqeyində durur. Belə ki, mətndə qeydə alınan diskursu əvəzləmək mövqeyində durur və mənaca «fabula» anlayışına yaxındır.
Əhvalat, tarix (histoire) –
Fabula (fabulate) –
Dar mənada isə təhkiyənin sinonimidir, mənasına görə «süjet» anlayışına yaxındır.
Hər şeydən əvvəl, hekayət elementlərin sadə sırasını ardıcıllıqla transformasiyası (köçürməsi) ilə xarakterizə edilir, başqa sözlə, bir sıra diskret (aşkarda olmayan) elementlər, yaxud hadisələr, faktlar zaman ardıcıllığından (consecution) səbəb əlaqəsinə (cauzal) – kauzal vəziyyətə keçə bilir. Kauzal vəziyyət fransız strukturalistlərinin istifadə etdikləri: «post hoc, ergo propter hoc» – «bundan sonra bu səbəbdən belə lazımdır» şüarına əsaslanan prinsiplə səbəb ardıcıllığı (consequence) kimi təqdim edilir. Əslində bu prinsip məntiqin və xronologiyanın, yəni məntiqə əsaslanan zaman ardıcıllığının pozulması hesabına baş verir. Bremon K. «Məntiqi təhkiyənin imkanları» əsərində məsələyə aydınlıq gətirmək məqsədi ilə yazır ki, «Harada ki, hadisələrin birgəliyinə qoşulma yoxdur, orada hekayət, əhvalat da yoxdur, lakin xronologiya – hərəkətlərin bir-birinə bağlanmayan ardıcıllığının ifadə edilməsi mövcuddur»[56].
Dieqezis (diogese) –Platona görə, «loqos»un (bəhs edilənin, haqqında danışılanın) əks qarşılığı kimi meydana atılan «leksis» (dil forması) sahədir, nəzəri cəhətdən yad nitqin – başqasının söylədiklərinin (mimesis) özünü təqlidi kimi anılan sadə söyləmədir, yəni əhvalatın mahiyyətini konkret şəkildə əks etdirməkdir – dieqizisdir.
İntriqa (intrigue) – hekayətin əsasında duran hadisəyə deyilir, mahiyyətini, mənasını anlamaqdan ötrü verilən məlumatın bir sıra əsas elemetlərinin (faktlarının) bir-biri ilə tutuşdurulmasına deyilir.
Hekayət (recit) – sözün geniş mənasında dioqezisin sinonimi kimi başa düşülməlidir.
T + tr = H – formulu ilə modelləşdirmək olar. Burada
T – təhkiyənin,
tr – təsvirin,
H – hekayətin işarəsidir. Hekayətin təhkiyə və təsvir funksiyalarının açıqlanması və rolu barədə S.Todorov «Poetika» əsərində yeni təlim işləyib hazırlamışdır.
Ritorika (rhetorique) – ənənəvi anlamından (natiqlik) başqa, mənaladırılan ikinci dərəcəli elementlərin funksiyalaşması sistemi kimi də başa düşülür. Daha dəqiq desək, dilin konnotasiyasını (ölçülüb-biçilməsinin, ətə-cana gətirilməsinin) təşkilini müəyyənləşdirən sənətdir. Bir elm sahəsi kimi isə ritorika nitqin füqurlarını və məcaz sistemini, ümumi və xüsusi topikləri (dəlil), konnotasiya üsullarını öyrənir.
Sema (sema) – Byuissans və Prietoya görə, məna daşıyan əsas vahiddir.
Semema (semema) – bir sözün müxtəlif kontekstlərdə işlənməsinə deyilir. Məsələn, «açar» sözü çoxsaylı sememaya malikdir:
Sinxronluq (synchronie), diaxronluq (diachronie).
Sinxronluq istilahını ilk dəfə Sossür işlətmiş və əsaslandırmışdır. Alimin dili sinxronik aspektdə öyrənməsi XX yüzilliyin əvvəllərində linqivistikanın, sonra isə linqivistikaya istiqamətlənən bütün fənlərin, xüsusilə semiotika və ədəbiyyatşünaslığın inkişafına güclü təsir göstərmişdir. Sinxronluq, yaxud sinxronlaşdırma – dəyişən bir və bir neçə hadisənin (eləcə də prosesin) vaxta görə tam uyğunluğuna, onların başlanıb qurtarmasının eyni zamana salınması və hərəkətləri arasında tam müvaziliyin yaranmasına deyilir.
Məhz araşdırmalara diaxron yanaşmadan imtina edilməsi ilə dilin tarixi müqayisələrdən kənarda öyrənilməsinə geniş imkanlar açıldı. Eləcə də diaxronluğun sinxronik kəsiyi sayılan dilə struktur kimi baxılmasına şərait yarandı.
Digər tərəfdən özünün zamanlıq və təkamüllük xarakterini itirmiş diaxronluq da sinxron ardıcıllığın diskret sırası sayıldı. Beləliklə, əksər müasir fransız strukturalist-ədəbiyyatşünaslarının cəsarətli addımı – diaxronluğun yerini sinxron aspektə vermələri struktur təhlildə böyük dönüş yaratmışdır. Sinxron planlı araşdırmalarda hekayətin xronoloji inkişafının sxematik kəsiklərinin nəticəsindən alınmış mövcud sistemlərin funksiyasının müəyyənləşdirilməsinə üstünlük verilir.
Fiqurlar (figures), yaxud troplar (tropes) – dil qaydalarını pozan diskurs formalarına deyilir. S.Todorov tropun iki səviyyəsini göstərib bir-birindən fərqləndirir:
A. Füqurlar – sözün həqiqi mənasında başa düşülür, lakin praktiki olaraq lazımı normaların çərçivəsindən kənara çıxır, yaxud adi söz tətbiqindən qanuni şəkildə imtina edir;
B. Anomaliya (qeyri-adilik, ümumi normalardan kənara çıxma) – məqsədyönlü şəkildə dil qaydalarından imtina etməyə deyilir.
S.Todorov təsdiq edir ki, anomaliya aqrammatikal (qram-matik qaydalardan kənar) olsa da, estetik qiymətinə görə qəbul və tətbiq ediləndir. O, anomaliyaya alliterasiya, assonans, qafiyə, paronomasiya, alleqoriya, metafora, metanimiya və b. aid edir.
Dil (parole), nitq (langue), nitq fəaliyyəti (langage)
Dil fəaliyyəti – işarələrin birgəliyidir ki, özünü iki aspektdə göstərir:
a) qaydalar sisteminə əsaslanan kondifikasiyalı (normalaş-dırılmış) dil (langue) kimi və
b) nitq (parole) – ünsiyyət vasitəsidir, danışıq fəaliyyətinin fərdi variantı tək götürülür, kodlar vasitəsi ilə fəaliyyət göstərir. R.Bartın sözləri ilə desək: «seçimin və zəruriləşmənin individual aktıdır».[57]
Sistem (sistem) – müəyyən şərtlərlə nizamlanmış elementlərin çoxlu sayda bir-biri ilə əlaqələndirilməsi.
Əlaqə (yaxınlaşma) – elementlər arasında elə bağlılıqdır ki, birinin modifikasiyası (hər hansı bir varlığın xarici mühitin, yaxud kənar qüvvənin təsiri ilə şəklini dəyişməsi) ardıcıllıqla o birilərinin də modifikasiyasına səbəb olur.
