Son tədqiqatlarda miflərə işarələr sistemi kimi baxıldığından onların semiotika ilə əlaqəsi, bağlılığı, bir-birinə zidd tərəfləri barədə danışmaq, uğurlu cəhətlərindən faydalanmaq, ziyan gətirən məsələlərdən isə uzaq qaçmaq lazımdır. Semiotika folklorşünaslıqdan cavan elm sahəsidir. Doğrudur, müasir semiotikanın əsasında ingilis filosofu C.Lokkun «İnsan ağlının təcrübəsi»[1] (1690) əsərində irəli sürdüyü ümumi işarələr nəzəriyyəsi (məntiqlə eyniyyət) durur. Buraya Sührəverdinin «İşraqiyyə» və Nəiminin «Cavidannamə»sini də əlavə etsək, semiotikanın tarixi kökləri daha qədimlərlə səsləşir. İşarələr sisteminə sonralar T.Qobbs, C.Mill maraq göstərmişlər. İşarə və işarələr sistemi ilə bağlı yeni müasir elmin yaranmasında isə məntiq ənənələri mövqeyindən çıxış edən Q.Freqe, Ç.Pirs və linqvistikaya söykənən F.de Sössür, Y.Byuissen və Rolan Bartın əsərləri mühüm rol oynamışdır. «İşarələrin əhəmiyyətinin başa düşülməsi onların istehsalı olan adətlərin müəyyənləşdirilməsi deməkdir» – qənaətinə gələn Ç.Pirs işarələr və onların rolu, işarələrlə bağlı münasibətlər və b. semiotik anlayışların şərhini vermişdir. F.de Sössür isə hesab etmişdir ki, elə bir yeni elm yaratmaq lazımdır ki, cəmiyyətin daxilində olan işarələri öyrənsin, işarələrin əsl mahiyyətini və qanunlarla idarə olunmasını açıb göstərə bilsin»[2].
Semiotikanın müasir elm sahəsi kimi əsasları Ç.Moris tərəfindən (1938-ci ildə yazılmış «İşarələr nəzəriyyəsinin əsasları» və 1946-cı ildə işıq üzü görən «İşarələr, dil, davranış» kitablarında) işlənib hazırlanmışdır.
Semiotika (yunan sözü semeion – işarə, nişanə, əlamət deməkdir) – işarənin və işarələr sisteminin ümumi nəzəriyyəsidir. Semiotika öz daxilində üç sahəyə bölünür:
bədii sintaktika – işarələrin qanunlarının bir-birinə qoşulması və işarələrin bədii obrazlar şəklində anlaşılmasını;
bədii semantika – işarələrdə mənanın üzə çıxarılmasını, başqa sözlə, işarələrin oxunmasını – açıqlanmasını;
praqmatika – işarələr sisteminin insana və cəmiyyətə münasibətini öyrənir.
İşarələr sistemində anlayışlar arasındakı əlaqələr zən-cirvari şəkildə bir-birinə bağlanır:
Siqnal-işarə,
Nişanə-işarə,
İşarə-fikir (məna),
İşarə-obraz-bədii fikir (məna)-bədii mətn – bədii əsər-meta işarə (nişanlanmış işarə).
Burada Siqnal – emosiyalara zahiri təsir göstərən predmetdir, nişanə – məqsədsiz, «təbii», dəyişməmiş, insan düşüncəsi ilə yoğrulmamış informasiyadır, işarə – kodlaşdırılmış informa-siyadır, başqaları ilə əlaqədə olan predmetdir (siqnaldır). Məsələn, bulud yağışın nişanəsidir, işarəsi deyil, yaxud ağrıya qarşı xəstənin reflektsvari qışqırtısı nişanədir, işarə deyil, semiotkanın terminalogiyası ilə desək, kodlaşmamış siqnaldır.
Nişanə səbəb-nəticə münasibətini açıqlasa da, özündə sosial istiqamətli informasiyanı daşımır. İşarələri də təsnif edirlər:
ikonvari işarələr,
işarə-indekslər,
işarə-simvollar.
Mifləri əsasən ikinci və üçüncü qrupa aid işarələr sistemi kimi təqdim edirlər.
Rolan Bart «Mifologiya» (1957) əsərində «miflərin semiotikanın ikinci dərəcəli sistemi olduğu»[3] qənaətinə gəlir. Göründüyü kimi, miflərin açıqlanmasında, onun bəzi modellərinin izahında semiotika böyük rola malikdir. Lakin Rolan Bartın dediyi kimi, mifologiya «özünəməxsus dil növü» və A.Acalovun irəli sürdüyü kimi «işarələr sistemi» deyil. Məsələyə o cür yanaşsaq, bütün elmləri işarələr sistemi kimi qələmə vermək mümkündür, bu qayda ilə riyazi rəqəmlərə, kimyəvi elementlərə, düsturlara və xüsusi terminlərə malik bütün kateqoriyalara, elm sahələrinə işarələr sistemi demək olar.
Semiotika miflərdən daha çox tikinti materialı kimi faydalanır (yazılı ədəbiyyatda, dilçilikdə, etnoqrafiyada, dinşünaslında olduğu kimi), lakin onları özününküləşdirməyə qadir deyil. Çünki mif mənşəcə daha qədimdir və tarixin dönümlərində müxtəlif funksiyaları yerinə yetirmişdir. Bizcə, miflərin məhz tarixi aspektdə öyrənilməsi diqqətdən yayınmamalıdır. Miflərə bu günün tələbi ilə «dil vahidi», yaxud «işarələr sistemi kimi» yanaşmaqla, ancaq yerində saymaq olar. Ona görə ki, bu, astar tərəfi üz kimi göstərmək, əsas olanı inkar etməkdir. Məsələ ondadır ki, üzü və astarı necə var, elə verəsən, yalnız o halda miflərin bəşər mədəniyyətindəki rolunu düzgün müəyyənləşdirmək mümkündür.
[1] Локк Дж. Избр. философские произведение в 2-х томах. – М., 1960, т. I, с. 695.
[2] Соссюр Ф. де. Курс общей лингивистики. – М., 1933, с. 40.
[3] Барт Р. Мифология. -в его кн. «Избранные работы. Семиотика. Поэтика», М.,1989, с. 78.
