Milyon il əvvəllər – hələ mədəniyyətin və təkamülün göstəriciləri nəzərə çarpmayan çağlarda insanların dünya, həyat, zaman, məkan və kəmiyyətlə bağlı görüşlərinin əsasını primitiv təbiət obrazları təşkil etmiş, ilkin bədii yaradıcılıq forması kimi mifologiyanın bəzi ünsürləri meydana gəlmiş və ulu əcdad varlıqların necə yaranması barədə sorğuya cavab axtarmışdır. Din, elm, incəsənət, ədəbiyyat və fəlsəfi düşüncənin tarixi köklərində duran miflərin arxaik rituallarla sintezi bayram və şənlikləri, davranış və münasibətləri, adətləri nizamlamışdır. Gecə və Gündüz, Günəş və Ay, Göy və Yer, Su və Odun mifologiyada izləri – simvollaşmış obrazları bütün zamanlarda inkişafın özülündə durmuş, ən çətin anlarda insanın ümid, inam yeri, təsəllisi, yardımçısına çevrilmişdir. Bəs mifik obrazlar necə yaranıb ilkin təsəvvürlərdə özünə geniş yer almışdır? Miflərin insan ağlından kənarda, yaxud kortəbii şəkildə doğulması ilə yanaşı başqa qənaətlər də irəli sürülür. Ehtimal olunur ki, planetimizdə məlum sivilizasiyadan çox-çox əvvəllər özgə həyat və mədəniyyətlər var imiş. Yer kürəsində baş verən qlobal qəza (tufan, buzlaşma, asteroidlə toqquşma, yerdəyişmə) nəticəsində tamam silinsə və maddi dəlillər itib-batsa da, izləri telepatik yolla mifik obrazlar halında yeni doğulan şüurlu varlığın beyninə, yaxud dünyanı, kainatı idarə edən qüvvə, xüsusi enerji vasitəsi ilə hazır şəkildə insanın yaddaşına ötürülmüşdür. “Mifləri özgə planetlilər gətirib ulu əcdada vermişlər” – fərziyəsini də irəli sürürlər. Lakin bəşər oğlunun mədəni inkişafının təbii axarına nəzər salanda görürük ki, dünyanın dərkinə doğru çox uzun, yorucu yol gedilmiş və təbiət hadisələrinin qəribə şəkildə obrazlaşdırılaraq anlaşılmasının, daha doğrusu, mənəvi mədəniyyətin ilkin qaynaqlarının yaranmasının öz amilləri olmuşdur.
Təsəvvürə gətirək ki, bir şəxs meşənin dərinliklərində azıb uzun müddət kimsəsiz yerdə, cəmiyyətdən uzaqda yaşayır, yaxud bir adaya düşüb tək-tənha ömür sürmək məcburiyyətində qalır. Müasir sivilizasiyanın əlamətlərindən onun yanında heç nə yoxdur. Paltarını da Adəm, Həvva kimi əncir yarpaqlarından düzəldib, ya da Robinzon Kruzonun yolu ilə gedib. Təbiətlə təkbətək qalıb zaman hissini itirdikdə ona nə yardım edə bilər? İşıqlı göy, günəş, qaranlıqda işaran ulduzlar və ay. Təbiət hadisələrinin eyni qaydada təkrarlanması – gecənin gündüzlə əvəzlənməsi, fəsillərin dəyişməsi, ətrafdakı varlıqların yaranıb yoxa çıxması, başqalaşması ilk baxışda onda elə təsəvvür oyadacaq ki, bütün bunlar hansısa qüvvənin iradəsi ilə qanunauyğun halda yerinə yetirilir, təbiətin özündə bir ritm, ahəng, canlılıq var. Və “möcüzələr”in göydən, günəşdən, ulduzlardan asılılığını zənn edəcək. Çünki ən vahiməli, sıxıntılı çağlarında onların himayəsini, yaxınlığını duyacaq. Dərd-sərini ulduzlara danışacaq, ümidlərini onlara bağlayacaq. Ona görə ki, onun yanında başqa həmsöhbəti yoxdur. Göydəki işartılar, yerdəki ağaclar, heyvanlar və quşlarla da tezliklə “dil tapacaq”. Əgər adada günəş, ay və ulduzlar yoxa çıxsa, o adamın bağrı çatlayar, elə bilər ki, dünyanın axırıdır… Qədim çağlarda da belə olmuşdur. Zamanın və məkanın müəyyənləşməsində ulu əcdadın köməyinə çatan ilk vasitə göydəki işartılar idi. Ulu əcdad gündüzlər ov ovlamış, qaranlıq düşəndə isə bir mağaraya çəkilib dincəlmişdir. Yazda əkmiş, payızda məhsul toplamışdır. Vaxtın işıqlı hissəsində başı işə-gücə qarışmış, qaranlıqda isə imkan tapıb həyat, tale, dünya haqqında düşüncələrə dalmışdır. Günün bir yarısı zəhmətlə, o biri yarısı götür-qoy etməklə keçmişdir. Mirça Eliada göstərir ki, biz tarixə bağlandığımız kimi arxaik cəmiyyətin insanı da daim kainatla və kosmik ritmlə nəfəs alırdı. Lakin bu o demək deyil ki, birincidə ikincinin əlamətləri özünə yer tapmır, eləcə də əksinə. Doğrudur, arxaik cəmiyyətdə də “tarixin hansısa forması” nəzərə çarpır, ancaq Kosmos=Təbiət=İlahilik üstünlüyünü əldən vermir. Eyni zamanda müasir cəmiyyət tarixi hadisələr zəncirini yüksək dəyərləndirir, ancaq baş vermişlərin mahiyyətinin açılmasında arxaik dərkin olduğunu da inkar etmir.
Hər bir normal adam işdən evə dönəndən sonra çox hallarda televizora baxır, yaxud mətbuatla tanış olur ki, dünya barədə təzə informasiya toplasın. Kitab-yazı yaranmamışdan qabaq isə insanlar gündüzlər qazandıqlarını, aldıqları təəssüratları gecələr ulduzlarla bölüşürdülər. O səbəbə ki, ulduzlu göy həmişə mövcud idi. Zülmət gecədə kainatın dərinliklərində sayrışan ulduzlar hərəkətləri – yerlərini dəyişmələri, yaranıb itmələri, işıqlarının azalıb-çoxalmaları ilə sanki yerdəki həyatın təkrarını göstərmiş və insanların gələcək fəaliyyətini nizamlamışlar. Platon təsadüfi deməyib ki, “Əgər biz göyü, günəşi və ulduzları heç vaxt görməsəydik, dünyanın təbiəti barədə bir söz də olsa deyə bilməzdik. Elə ki, gecə ilə gündüzü, ayların bir-birini əvəz etməklə dövrləşməsini, günlərin bərabərliyini anladıq, günəşin eyni qaydada çıxıb-batmasına baxdıq, gözlərimiz önündə saylar canlandı, zaman anlayışını dərk etdik və dünyanı öyrənməyə kökləndik”.
Bütün bunlar onu göstərir ki, qədimlərdə elm, incəsənət və din sintez şəklində idi. Onlar inkişafın müəyyən mərhələsində bir-birindən ayrılmışdır. Hər üçünün vahid kökü var ki, bunu müasir elm mif, yaxud mifologiya adlandırır. Dünyanın ilkin təsəvvürlər toplusu sayılan mifologiya elə bir müdriklik zirvəsidir ki, öz əhəmiyyətini, dəyərini, heç vaxt itirməyəcək. Çünki mifologiyanın tipik obrazları insanı zamanın çox dərin qatlarına aparır, orada bütün maddi və mənəvi yaranışların rüşeymlərini tapmaq mümkündür.
Dünyanın tam modeli ilk dəfə mifologiyada əks etdirilmişdir. Bütün millətləri vahid dünya evinin sakinləri kimi düşünülüb bir mərkəzdən idarə olunması ideyası da birinci olaraq ən əski təsəvvürlərdə özünə yer tapmışdır. Ulu əcdadın düşüncəsində canlı-cansız bütün varlıqlar Göylə Yerin izdivacından törəmişdir. Kainatdakı iri cisimlərdən tutmuş torpaq üzərindəki ən kiçik həşaratlaradək – hər birinin mənşəyi bir nöqtədə birləşir. Və elə bir varlıq yoxdur ki, onun mifoloji sistemlərdə öz yeri, fərqli cəhəti, xüsusi funksiyası göstərilməsin. Canlı-cansız – hər şey yaranıb fəaliyyət dövrünü keçdikdən sonra kökünə dönür. Ümumiyyətlə, dünya ölkələrinin inteqrasiyası, müxtəlif xalqların siyasi-iqtisadi amillərə görə bir məkanda birləşmək meyllərinın başlanğıcı müxtəlif çağlarla əlaqələndirilsə də, XV yüzillikdən aşağı adladılmır və əksəriyyət XX əsrdə kapitalizmin sürətlə inkişafını, bazar iqtisadiyyatının durmadan genişlənməsini əsas təkanverici amili sayır. Göründüyü kimi, qloballaşmanın gerçəkləşməsi son dövrlərdə baş versə də, ideya şəklində meydana gəlməsi tarixi çox qədimdir, kökü ilkin mifoloji görüşlərədək uzanıb çox dərin qatlara gedir.
Tədqiqatçılar qloballaşmanı Yer kürəsində bütün ictimai fəaliyyətin beynəlmiləlləşməsi kimi qəbul edir və “bəşəriyyətin sosial-mədəni, iqtisadi, siyasi və digər əlaqələrinin, qarşılıqlı təsirlər və münasibətlərinin vahid sistemə daxil olmasını” irəli sürürlər. Əgər müasir dövrdə dünyadakı varlıqların, xüsusilə insanların fərdilikdən kollektivləşməyə, kütləviləşməyə, millilikdən beynəlmiləlləşməyə doğru qloballaşması iqtisadi amillər əsasında gerçəkləşirsə, ilkin mifoloji təsəvvürlərdə ibtidai formada irəli sürülən strukturlarda məsələ yuxarıdan aşağıya prinsipi ilə təsvir edilirdi. Başqa sözlə, qlobal hadisə və cisimlər parçalanmağa, ayrılmağa, xırdalanmağa başlayırdı. Bir əski türk eposunda göstərilir ki, oğuzlar lap başlanğıcda bütövdən iki istiqamətdə törəmiş altı varlıqdan formalaşmışlar. Oğuz Yaradıcının funksiyasını yerinə yetirərkən birinci halda göy rəngli ay işığında yerə enən qızla izdivacda olur, Gün, Ay, Ulduz dünyaya gəlir. O, ikinci dəfə taleyini dünya suyunun ortasındakı dünya ağacında oturmuş gözəllə bağlayır və Göy, Dağ, Dəniz yaranır. İnsan toplumları – türk soyları məhz bu altı təbiət varlıqlarından (gün, ay, ulduz, göy, dağ və dəniz) törəyib Yer üzünə yayılır, böyük ərazilərdə məskunlaşır. Yaxud yunanlara saklardan keçdiyi ehtimal olunan Prometey mifində odun bəşər oğluna hədiyyə edilməsi ilə çox mühüm qlobal məsələlərin əsası qoyulur. İlk növbədə sivilizasiyalı cəmiyyətlərin yaranmasına münbit şərait yaranır. Soyuq, daş mağaralar daimi yurd-yuva, ocaqlarla əvəzlənir. Mədəniyyət ünsürləri, ictimai münasibətlər, tayfalararası əlaqələr inkişafın başlanğıcından xəbər verir. A.Berdsonun 1932-ci ildə mənbəyini – tarixi köklərini din və əxlaqla bağladığı “açıq cəmiyyət” ideyası da ilk olaraq mifik görüşlərdə özünə yer almisdir. Oğuzun haqqa, ədalətə əsaslanan xaqanlığında qapalı, total idarəçilikdən əsər-əlamət nəzərə çarpmır. Hər şey ağlın köməyi ilə həyata keçirilir, güc, zorakılıq, hiylə ancaq şərə qarşı tətbiq edilir. Mifoloji görüşlərdə qlobal dünya dövləti yaratmaq ideyasını ilk həyata keçirən şəxs Oğuzdur. Dahi Nizami Gəncəvi isə “İskəndərnamə” əsərində məhz Şərqi və Qərbi birləşdirib tarixdə birinci gerçək dünya imperiyası yaratmaq təşəbbüsünü irəli sürən makendoniyalı İskəndərin obrazını yaratmış və ilk növbədə türk mifoloji təfəkkürünün ən möhtəşəm abidəsindən – “Oğuz kağan” dastanından gen-bol faydalanmışdır. Bu gün beynəlxalq terrorizm əleyhinə mübarizə qlobal problemlərdən biri kimi meydana atılır, onu aradan qaldırmaq üçün bütün vasitələrə əl atılması məqbul sayılır. Qəribədir ki, Kıl-barakların əməllərindən bezən Oğuzun gördüyü tədbirlər də vəhşiliyə, barbarlığa son qoymağa yönəlmişdi. Və Nizami son poemasında “azad və xoşbəxt cəmiyyət” ideyası ortaya atır. Bu, indiyədək tədqiqatçılar tərəfindən intibah şairinin utopiyası kimi xarakterizə edilirdi. Lakin bir cəhət unudulurdu ki, şairin bütün əsərlərindən qırmızı xətlə keçən atəşpərəstlik məsələləri həmin təsvirin də əsasında durur. “Avesta”dakı “Yim haqqında mif” mətnində xeyir tanrısı Ahur-Məzd peyğəmbər Zaratuştra “qızıl dövr”də yaranan bərəkətli dünya ölkəsindən danışaraq deyir ki:
“4. Onda, ey Zaratuştr, mən – Ahur-Məzd ona dedim: -“Əgər sən mənim yolumda İnamı öyrənib qorumaqdan imtina edirsənsə, ey Yim, dünyanı genişləndir, yer üzünün gözətçisi, qoruyucusu və öyrədicisi ol. (Mənim yaratdıqlarımı inkişaf etdir, onların qayğısına qal, müdafiəçisi və qoruyucusuna çevril).
5. Bu sözümə həmin gözəl Yim cavab verdi, ey Zaratuştr: -“Mən sənin üçün yaratdığın dünyanı genişləndirərəm. Yer üzünün qoruyucusu, xilaskarı, öyrədicisi olaram. Mənim hökmranlığımda soyuq küləklər, bürkü, bərk istilər, xəstəliklər və ölüm olmaz…”
Yimin dünya hökmranlığında əmin-amanlıq, haqq-ədalət hökm sürür, bolluq-bərəkət o qədər artıb çoxalır ki, hamı firavan yaşayır, paxıllığa, hərisliyə ehtiyac duyulmur. Doğruluq, düzlük hamının amalına çevrilib. İnsanlar həmişə cavan qalır və dərd-sərdən uzaqdırlar. Pis işlər, oğurluq, qətl, qarət barədə heç kəsdə təsəvvür yoxdur. Nizaminin “utopiya”sının əsasında məhz “Avesta”dan alınan bu motiv durur. Maraqlıdır ki, şair atəşpərəstlərin müqəddəs kitabında olduğu şəkildə yaxşı və pis ölkələri qoşalaşdıraraq yanaşı təsvir edir. “İqbalnamə”nin “İskəndərin şimala çatması və Yəcuc səddini tikməsi” fəslində əvvəl şərin təmsilçiləri diqqət mərkəzinə çəkilir. Şair göstərir ki:
“Bu dağın dalında, bu daşlıqda
Dəniz kimi geniş bir çöl görürsən,
O çöldə Yəcuc adlı bir xalq
Bizim kimi insandan doğulmuşdur, lakin divə bənzəyir,
Şirlər kimi ürəkləri daş, caynaqları almazdır,
Bəd təbiətli qurdlar kimi rəngləri tutqundur,
Tükləri başlarından ayaqlarına tökülür,
Üzlərində burundan bir nişan görünmür.
Ucalıqda əl boydadırlar, lakin dünyanı yeyərlər,
Heç birisinin isti və soyuqdan qorxusu yoxdur…
Onlarda bir nəfər də allahtanıyan görməzsən…
O qəbilədən bir canlı ölsə,
O çöl və dağda onu da yeyərlər…”
