Mifdən elmi kəşflərə

Mifin özünəməxsusluğu və təfəkkürdə hegomonluğu daha çox ilkin mədəniyyət mərhələsində özünü biruzə vermişdi. Bu dövr­də mif «mənəvi aləm»in və «elm»in ekvivalenti rolunu oy­na­yırdı. Xüsusi mif sistemləri, anlayışları, kateqoriyaları, mo­del­ləri ilə dünyanı dərk etməyə, öyrənməyə və təsvirə təşəbbüs edi­lir­di. Bu mərhələdə mifologiya dünyanın sirlərini açmağın əsas va­sitəsi idi (bu gün də miflərdən bir sıra məsələlərə aydınlıq gə­tir­mək üçün açar kimi istifadə olunur) və elmi kəşflərin bünövrə daş­larını təşkil edirdi. Nəticə olaraq xüsusi vurğulamaq lazımdır ki, yaradıcılığın bütün formaları, fəlsəfi düşüncə və elmlər mifik dün­yagörüşündən mayalanaraq meydana gəlmişdir. Hər bir elm sahəsi dünyanın düzgün dərk edilməsinə xid­mət edir. Bu mənada elmi axtarışlara bir traktatda (neçə əsr əv­vəl yaradılıb, müəllifi məlum deyil) qoyulan tələblərlə yanaş­maq daha məqsədəuyğundur: «Əvvəl tədqiqatın predmetini mü­əy­yən­ləşdir, sonra həmin predmetə sahib olma üsullarını tap»^[1]. La­kin «keçmişə dönmədən gələcəyi görmək»^[2] mümkün ol­ma­dı­ğı kimi, elmin miflə əlaqəsini aydınlaşdırmadan irəli get­mək müm­kün deyil. Bir müdrik kəlamda da bu fikrin obrazlı əksinə rast gəlirik: «Keçmişə güllə atsan, gələcək səni topa tutar!» Yeni ya­ranan elmlər belə keçmişlə, əldə edilən təcrübə ilə bağlıdır. Elmin predmetinin müəyyənləşdirilməsi onun qarşısında qo­yulan məqsədin dərki deməkdir. Elmin problem və maraq da­i-rə­si, təcrübəsi, dünyanı əks etmə nöqtələri o zaman mü­əy­yən­lə­şir ki, seçilən predmetə «sahib olma üsulları» düzgün tapılır. Ona gö­rə də elmi sistem kimi götürüb, əlamətlərini aydın-laşdırmağa ça­lışsaq, mifologiya ilə üst-üstə düşən bir sıra cəhətlər görərik. Mü­qayisə üçün aşağıdakı məsələlərə nəzər salaq:

Anlayışların, kateqoriyaların, qanunların, ideyaların bir-bi­ri­nə tabeliyi və onların arasında məntiqi əlaqənin olması;

Hissələrin, bölmələrin, daha kiçik elementlərin bir sis­tem­də qruplaşdırılması, modellərin düzgün qurulması;

Sadəliyin və ardıcıllığın gözlənilməsi;

İdeyaların, faktların sadəcə olaraq sadalanması deyil, qo­yu­lan məsələnin mahiyyətinin açılması. Y.Borevin sözləri ilə de­sək, «yüksəyə qalxıb faktların quş kimi göydə qapılması»;

Vahidlik prinsipinə riayət edilməsi, başqa sözlə, an­la­yış­la­rın izahının eyni başlanğıc əsasında verilməsi;

Səhvlərə qarşı amansızlıq və məqsəddən dönməmək^[3];

Elmə aid bu müddəaların bəzilərini (1,2,3,4,5) qeyri-şərt­siz mifologiyaya da aid etmək olar.

Klassik ədəbiyyatımızın ən işıqlı simalarından olan Mə-həm­məd Füzuli də bilik əldə etməyin üsullarından bəhs edir və nə­zəri, təcrübi əhəmiyyətini bu gün də qoruyub saxlayan ma­raq­lı fikirlər irəli sürür: «Tədqiqatçılar məqsədə çatmaq üçün lazım olan biliyin yollarına aid müxtəlif fikirlər irəli sürmüşlər: bə­zi­lə­ri deyirlər ki, belə bir yol ağıla əsaslanan mühakimədən ibarət­dir; çünki əgər ağıl doğru-düzgün mühakimə əsasında fəsaddan və pozğun nisbətlərdən çəkinərək (məntiqi mühakimənin) iki mü­qəddiməsini istər təsdiq, istərsə də inkar nöqteyi-nəzərindən dü­zürsə, mütləq düzgün nəticə əldə edər».^[4]

Füzulinin elm haqqındakı qənaətləri diqqətlə araşdırıl­ma­lı­dır. Böyük Şərq mütəfəkkirinin yazdıqlarında gerçəkliklə uy­dur­manın sərhədləri düzgün müəyyənləşdirilir. Şair elə bil ki, mi­fik görüşlərdən alınan məlumatlarla elmin əldə etdiyi na­iliy­yət­ləri müqayisə edir və özünə qədərki alimlərin fikirlərinə söy­kə­nərək yazır: «Filosofların bəzisinə görə, elm, aləmin zatında məf­hum olan bərabər bir surətin əldə edilməsindən ibarətdir. Bə­zilərinə görə isə elm əşyanın surətinin ağıl vasitəsi ilə qav­ran­masından ibarətdir. Bir sözlə, desək, elm biliyinin həqiqəti bi­lik (mərifət) elmindən ibarətdir; çünki bunların hər ikisi cəhlin mü­qabilidir.»^[5]

Mütəfəkkir şair elmin inkişaf tarixinə nəzər salır və tarixi kök­lərində mifik düşüncə tərzinin durduğunu dərk edib onu iki mər­hələyə ayırır. Bu gün Füzulinin həmin fikirləri ilk baxışda bizə mücərrəd və primitiv görünə bilər. Lakin dərindən ya­naş­dıq­da nə qədər dolğun və müasir səslədiyinin şahidi oluruq:

«Bəziləri demişlər ki, elm iki qismə bölünür:

Birincisi, cəhlin ardı olmayan elmdir (yəni, elə elmdir ki, on­dan qabaq cəhl olmamışdır) bu da Tanrının elmidir. (Müasir el­mi dillə desək, mifdir – R.Q.)

İkincisi, cəhldən sonrakı elmdir ki, bu bizim elmimizdir (yəni insanların öyrəndiyi elmdir). Bu sonuncu, təsəvvür və təs­diq mərhələlərinə bölünür. Belə bir elm bilik adlanır: çünki o, bir bildirəndən – öyrədəndən asılıdır».^[6]

Görün, şair «tanrının elmi» kimi qiymətləndirdiyi miflərin in­san beynində kortəbii şəkildə yaranmasını necə dolğunluqla izah edir: «tanrının elmi» öyrədəndən asılı olmayaraq, əldə edi­lir; həqiqi elmi isə alimlər, bilicilər öyrəncilərə çatdırırlar.

Məgər Füzulinin aşağıdakı fikirləri XIX-XX yüzilliklərdə Avro­pada filosoflar, folklor araşdırıcıları, ədəbiyyatşünas alim­lər tərəfindən miflərlə, nağıllarla bağlı irəli sürülən müddəaların ana­loqu deyilmi?

«Elm iki cürdür: Birisi, Hüzuri – yəni bildirmə va­si­tə­sin­dən asılı olmayan elmdir (Şair bəlkə də mifik görüşlərdən, əsatir­lərdən doğan bilgiləri nəzərdə tutur-R.Q.). Məsələn, Tan­rı­nın bütün məfhumlar haqqındakı elmi (dünya modeli, zaman və mə­kan haqqındakı mifik məlumatlar-R.Q.) və yaxud bizim öz var­lığımız (ilk insanın yaranması barədəki miflər-R.Q.) haq­qın­da­kı elmimiz belədir. Digəri Hüsuli, yəni vasitədən asılı olan elm­dir. Məsələn, bizim bəzi şeylərin mahiyyətləri haqqındakı elmi­miz belədir. Belə bir elmə bilik də deyilir; çünki bu elmin bir bildirənə ehtiyacı vardır».^[7]

Füzuli insanın topladığı hər cür məlumatı, yaxud müxtəlif yol­larla, vasitələrlə əldə olunan biliklərin hamısını elm hesab et­mir, konkret olaraq, «külliyyatı və mürəkkəb şeyləri dərk et­mə­yi», «təfərrüat və yaxud sadə şeyləri anlamağı», dünyadakı var­lıq­ların mahiyyətini dərk etməyi əsl bilik (mərifət) və elm sayır. «De­mək olmaz ki, təfərrüatın dərk edilməsi biliyə (mərifətə) xas­dır, belə bir bilik tanrıya mənsub edilməzsə, bu nəticə çıxır ki, guya tanrı təfərrüatı dərk etmir; bu, filosofların fikridir. Hal­bu­ki, tanrı külliyyatla birlikdə və eyni zamanda ayrı-ayrı təfər­rü­atın biliyindən asılı olmadan, hərtərəfli olaraq dərk edir.

Həmçinin (bəziləri) demişlər ki, təfərrüatın dərk edilməsi ilə külli bir məfhum da dərk edilir; çünki külli məfhum həmin məf­humun təfərrüatının biliyindən ibarətdir. Bu mənada olan bi­lik elm adı daşıyır və insana alim deyildiyi kimi, arif də de­yi­lir»^[8].

Şair əsatiri görüşlərin əsl elmin ərəfəsi, başlanğıcı ol­ma­sı­na etiraz edənlərin fikirlərinə də aydınlıq gətirməyə çalışır: «Bə­zi filosofların dediyinə görə, Hüzuri elm ola bilməz; çünki Tan­rı­nın elmi məfhumların mövcudiyyətindən asılıdır. Bizim öz möv­cudiyyətimiz haqqındakı elmimiz isə ağıldan asılıdır və bü­tün elmlər hüsuli olduğuna görə Tanrıya da bilik (mərifət) isnad et­mək doğrudur. Ancaq bu barədə ifratçılıq olub, şəriət rüsumu ilə bir yerə sığmaz: çünki kəlam elmində belə bir məsələ yoxdur.

Kəşf əhli olan bəzi tədqiqatçıların dediyinə görə, bilik (mə­ri­fət) elmdən yüksəkdir; çünki, onların fikrincə, ilahiyyat haq­qın­da məsələlər və istilahlara aid hər nə varsa, elmdir, zat və sifət­lərə aid olanlar isə bilikdir (mərifətdir). Məsələnin belə qo­yu­luşu həqiqətin əksinədir; çünki Tanrıya öz kəlamında (Qu­ran­da) bilik deyil, elm sifəti isnad edilir və beləliklə, elm bilikdən yük­səkdir.^[9]

Füzuli təcrübə toplamaqla qazanılan vərdişləri, mə­lu­mat­la­rı elm oxumaqla əldə edilən savadla, biliklə müqayisə edir. Mif­lər məhz ulu əcdadın təbiət üzərində uzun sürən müşahidələrinin nə­ticəsi olaraq kortəbii şəkildə meydana gəlmişdir. Belə ki, buğ­da­nın hər il qış aylarında torpağa basdırılıb o biri dünyaya get­mə­si və istilər düşəndə cücərib təzədən qayıtması haqqındakı təsəv­vür mifdir. Tarixin sonrakı aşırımlarında bu təbiət hadi­sə­si­nin elmi dərki tapılır. Məsələn, toxumun səpilib yetişdiril­məsin­də suvarmanın mühüm əhəmiyyət kəsb etməsi şübhəsizdir. La­kin uzun sürən müşahidələr nəticəsində bitkilərin inkişafına tə­si­ri­ni görüb hər il eyni qaydada suvarma işini yerinə yetirmək hələ bi­lik əldə etmək deyil. Onun elmi şərhi yalnız becərmənin me­xa­nizminin öyrənilməsi ilə reallaşa bilər. Məhz bundan sonra tə­bi­ətdə baş verən bu elementar (bu gün bizə elementar görünən) ha­disənin gerçəkliyi, həqiqi dərki insanlara bəlli olmuşdur. Be­lə­lik­lə, elm dünyadakı varlıqların mahiyyətini anlamağa, törəmə və in­kişaf səbəblərini düzgün izaha xidmət edir.

Bizcə, mifləri elmdən ayıran cəhəti hər ikisinin dünyanı dərk­etmə alətində – metodunda axtarmaq lazımdır. Hegelin dili ilə desək, «Metod vasitənin subyektiv tərəfində dayanan elə bir alət­dir ki, onun köməyi ilə gerçəkliklə – obyekt və subyekt ara­sın­da əlaqə yaranır».^[10] Məhz dünyanı dərketmə məsələsində is­ti­fa­də etdiyi alətlərin müxtəlifliyinə görə elm miflərdən ayrılır. La­kin elm mifləri inkar etmir, əksinə onun müxtəlif sistem və mo­dellərindən faydalanır. Miflərdə qoyulan bir çox ideyalar son­radan elmi kəşflər sayəsində reallaşır. Miflərdə dünya bütöv, va­hid obraz kimi (vahid dünya modeli şəklində) götürülür, onun ele­mentləri təfəkkürdə gerçəklikdən uzaq fantastik şəkil alır. El­min ayrı-ayrı sahələrində isə dünyanın atributları həqiqətdə ol­du­ğu kimi şərh edilir. Bu mənada elm miflərlə dialoqa girir, ikisi ara­sında lap qədimlərdən başlanan «diskusiya» nəticəsində tə­bi­ət­dəki hadisələrin sirrləri açılır. Başqa sözlə, elm miflərdə qo­yu­lan, arzulanan məsələləri öz yolu ilə reallığa çevirir,  gerçək­ləş­di­rir. Məsələn, miflərdə yer üzündə insan əlləri ilə yaradılan bir sı­ra əşyanın güc sərf olunmadan hərəkətə gətirilməsinə və öz-özü­nə idarə edilməsinə rast gəlirik. Belə ki, Azərbaycanda ya­ran­mış qədim miflərin birində iki dünya arasında fantastik qapı təs­vir olunur. Onun qıfılı işıq, açarı isə şüadır. İkitaylı qapı səslə (mü­qəddəs kəlamları eşitməklə) və şüa ilə açılıb-bağlanır.^[11] «Əli­ba­ba və qırx quldur» nağılındakı mağaranın qapısının «sim-sim»lə idarə edilməsini də yadınıza salın. Deməli, ulu əcdad kə­nar­dan şüa və səslə əşyalara təsir etməyin mümkünlüyünün mi­fik formulunu vermiş, elm isə bizim günlərimizdə bu ideyanı ger­çəkləşdirmişdir (ultra şüalarla uzaqdan televizorların yan­dırıl­ması, idarə olunub söndürülməsi, eləcə də mifdə göstərildiyi şə­kil­də qapıların gözəgörünməz şüalarla açılıb-bağlanmasını gör­məyən tapılmaz). Adama elə gəlir ki, ulu əcdadın tə­fək­kü­rün­də kortəbii şəkildə yaranan bütün qəribə formullar reallığa, hə­qiqətə çevrilə bilər. Olsun ki, dünyanın yaranması və sonu ilə bağ­lı mifik təsvirlərin də arxasında hansısa gerçəklik giz­lən­miş­dir. Buradan belə nəticə çıxır ki, elm miflərdəki fantaziyanın ger­çəkliklə bağlılığını, əlaqəsini təmin edən vasitədir. Ona görə də elmlərin tarixi köklərinin miflərə söykəndiyini danmaq, in­ki­şaf­­dakı varisliyi, ənənəni görməmək deməkdir.

[1] О возвышенном. –М.-Л., 1966 с. 5.

[2] Борев Ю. Естетика. – М., 1988, с. 8.

[3] Yenə orada, s. 16.

[4] Füzuli. Əsərləri. V cild. – B., 1985, s. 92.

[5] Yenə orada, s. 88.

[6] Yenə orada.

[7] Füzuli. Əsərləri. V cild. – B., 1985, s. 88.

[8] Yenə orada.

[9] Füzuli. Əsərləri. V cild. – B., 1985, s. 89.

[10] Гегель. Наука логики. – М., 1972, т. III, с. 291.

[11] Абу-Бакр ибн Хосров ал-Устад. Мунис-наме / пер. и примеч. Р.М.Алиева. – Б., Язычы, 1991, с. 564-565.