Arxetiplər nəzəriyyəsi

Yunqun sistemi elə cəlbedici idi ki, astroloqlar bütün za­man­larda ilkin simvolik metodlardan faydalansalar da, bəziləri onu mifologiyanın və astrologiyanın dili, gizli sirlərinin açarı ki­mi qəbul edirdi. Son nəsil astroloqlar, məsələn, Deyn Radyar – bu qədim elm sahəsini Yunqun ruhuna uyğunlaşdırmağa çalış-mış­dır (Yunqun psixologiyasını müasir astrologiyanın əsas kom­po­nentinə çevirməklə). Bu gün çoxları ancaq simvolların təs­vi­rin­də, izahında ondan istifadə etməyə üstünlük verirlər.

Yunqun üç əsas termini – kollektiv düşüncəsizlik (rusca «кол­лективное бессознательное» – Azərbaycan ədəbiyyatşü­nas­lığında bu termin «kollektivin kortəbii yaradıcılığı» şəklində iş­lənir), «arxetip»«sinxronluq» (yəni bir və bir neçə ha­di­sə­nin və ya prosesin vaxt etibarı ilə tam uyğunluğu, onların hə­rə­kət­ləri arasında tam müvazilik) – bütün folklorşünaslara, qədim mə­­dəniyyəti öyrənənlərə bəllidir. Son dövrlərin araşdırmaları Yun­qun psixologiyasını bir qədər də irəli aparmış, onun sis­te­mi­ni psixoloji tiplər və dörd klassik element (hiss, fikir, duyğu və ürəyə damma, sezmə) üzrə insan təsnifatına tətbiq et­miş­lər.

Hələ keçən əsrin sonlarında C.Frezer Avropada meydana gə­lən bir sıra folklor nəzəriyyələrinin müddəalarını ümumiləş­di­rər­kən qənaətə gəlmişdi ki, dünya haqqındakı mifoloji görüşlər Yer kürəsinin hər tərəfində bir-birini təkrarlayır[4]. Çünki bə­şə­riy­yətin qədim tarixinə baş vuran tədqiqatçılar (Vilhelm və Ya­kob Qrim qardaşları, ) xalqların fəlsəfi sistemlərinin, dü­şün­cə­sin­də formalaşan ibtidai yaradıcılıq məhsullarının əsas əlamət­lə­rə görə bəzi məqamlarda bənzərliyini müəyyənləşdirmişdilər. Hət­ta bir-biri ilə heç bir əlaqəsi olmayan (istər tarixi-mədəni, istər­sə də dil qohumluğu, etnik-geneloji istiqamətdə) mədəniy­yət­lər­də də bir çox bədii obrazlar və epizodlar uyğun idi. Psixo­ana­litik Karl Q.Yunq onları arxetip[5] adlandırır və insanların ümu­mi psixikasının məhsulu olduğunu irəli sürürdü.

Belə ki, şüur mənşəyinin dərin qatlarında təkraredilməz­liyini, fərdi özünəməxsus əlamətlərini itirir, başqa sözlə, il­kin­li­yə baş vurduqca, insan beynində dərketmənin, anlamanın yerini məc­hulluq, qaranlıq tutur və bütün funksiyalar instinkt halında öz-özü­nə fəaliyyət göstərir. Bu halda insan psixikası heyvanların ya­şamaq və həyat uğrundakı «mübarizəsindan» o qədər də fərq­lən­mir. Gündəlik zəruri tələbatdan doğan hərəkətlər (ov əld et­mək, meyvə toplamaq, təbiətin sərt üzündən qorunmaq və s.) dü­şünülmədən, hazırlıq görülmədən baş verir.

Körpə uşağın müstəqil ağlı, düşüncəsi sonradan, yaşa dol­duq­ca formalaşdığı kimi, bəşər övladının da doğulduğu çağ-larda şüuru yatmış halda idi. Dəstələr halında yaşayan insanları ha­mıda eyni səviyyədə olan «avtonom funksiyalar sistemi» (Karl Q.Yunq) idarə edirdi. Maddi substansiyalar sonadək ödə­nə­nə qədər onların bütün davranışları kollektiv və universal xa­rak­ter daşıyırdı. K.Q.Yunqun dili ilə desək, «belə alınır ki, «ruhun» lap dibində ancaq sadəcə «Dünya» var»[6]. Yəni doğulan çağ­larda insanın ruhu və ağlı – dünyanı əks etdirən güzgü funk­si­yasını yerinə yetirirdi. Bütün güzgülər varlıqları eyni formada gös­tərdiyi kimi, insan psixikası da başlanğıcda aləmi bir-birin­dən asılı olmayaraq uyğun, oxşar və hətta eyni obrazlarla əks et­di­rirdi. Həmin obrazların məzmununu təşkil edən arxetiplər – ilkin mərhələdə yalnız sadə, primitiv təbiət elementlərindən ibarət idi: insan ümumi təbiətdən – peyzajdan göy, yer, dəniz, od, günəş, dağ və s. ayırmağa başladığı andan bu varlıqlar insan bey­nində simvollaşdırılmışdır. Beləliklə, ətraf mühitlə ilk zahiri ta­nışlıq zamanı ulu əcdad özünün ən ibtidai dünyabaxışını – mifologiyanı formalaşdırmışdır.

K.Q.Yunq psixi xəstələr və mədəni inkişafın aşağı pil­lə­sin­də yaşayan toplumlar arasında eksperimentlər apararkən qə­ri­bə hallarla rastlaşmışdı: onlar yunan miflərinə oxşar süjetlər da­nı­şır, dünya və təbiət hadisələri barədə ilkin təsəvvürləri sa­da­la­yır­dılar. Alim müşahidələrini ümumiləşdirib yazır: «Təbiəti əks et­dirən simvolik obrazlar – arxetiplər vasitəsi ilə elə qlobal ide­ya­lar arasında əlaqələr formalaşır ki, indi onları sözlə ifadə et­mək çətindir. Çünki söz ancaq zahiri təsəvvür yaradır»[7]. Həmin kor­təbii ideyalar – həyatın doğulmasından, dünyadakı varlıqların daim hərəkətdə, inkişafda, dəyişməkdə olmasından, möv­cud­lu­ğun dayaqlarını şərtləndirən amillərdən və s. ibarət idi.

Ruhun və ağlın doğulduğu çağların məhsulu kimi anılan arxetiplərdə iki mərhələ müşahidə olunur:

Birincidə insan və təbiət, insan və ətraf mühit qarşılaş­dı­rı­lır və hər şeyin yaradıcısı, başlanğıcı təbiət varlıqları – ağac, ot, hey­van, quş, dağ, çay, göl, günəş, ay və s. sayılır. İnsan dəyişən nə görürdüsə, onu simvolik obraza çevirirdi. Yağışın, qarın yağ­ma­sı ilə torpağın üst qatı başqa rəngə çalırdı. Dağlarda, çöllərdə bit­kilərin yazda canlanması, qışda təzədən yuxulaması ilə təbi-ətin ahəngində fərqlər nəzərə çarpırdı. Bu cür zahiri çevrilmələr və əv­vəlki hala qayıdışlar təbiəti canlı varlıq kimi təsəvvürə gə­ti­rir­di. Bu mərhələni çox vaxt təbiətə tapınma adı ilə təhlilə cəlb edirlər. Mifologiyanın, bütün mədəniyyət növlərinin, eləcə də mü­nasibət formalarının bünövrəsi bu mərhələdə qoyulmuş­dur.

İkinci mərhələdə təbiət hadisələrinin insan həyatında oy­na­dı­ğı rolu müəyyənləşdirməyə çalışır və başvermə səbəblərinin dər­kinə can atılır, nəticədə tanrılar meydana gətirilir. Bəşər öv­la­dı­nın ilk primitiv bilgilər sistemi formalaşır, dünyaanlamının əsas­ları qoyulur. Zamanın çox dərin qatlarında hələ dərki müm­kün olmayan ideyalar əkinçilik mədəniyyəti çağları üçün aktual gö­rünən konkret obrazlar halına düşür. Məsələn, ağıllarına gə­lir­di ki, şimşək göylərin sahibidir, qeyri-adi gücə malikdir, ona eh­ti­ram edilərsə, məhsuldarlıq yağışlarını insanlara bağışlayar. Çün­ki ulu əcdadın müşahidəsində həmişə yağışdan əvvəl şim­şək çaxırdı – səmada qulaqları batıran qorxunc gurultu qopur, işıq zolağı yaranır, hər şeyin sakitləşməsinə doğru yağışlar yağır və elə zənn edirdilər ki, adi təbiət hadisəsinin doğurduğu va­hi­mə­ni şimşəyin yoxa çıxması ilə göy içinə çəkir. Son nəticədə insanlar da qazanırdılar: əkin yerləri, ağaclar suvarılır, bolluq-bə­rəkət yaranırdı. Yaxud torpağın – Yerin Ana-bəsləyici kimi anıl­ması (bütün varlıqlar yer üzündə doğulur, onun bərəkəti ilə bo­ya-başa çatır) haqqındakı mifik təsəvvürlər də belə yaranıb bi­zim zəmanəmizədək yaşadılmışdır. Lakin yarıdıcı obrazları tək­cə əkinçiliklə ortaya çıxan ani təlabat əsasında birdən-birə mey­da­na gəlməmişdir. İnsan düşüncəsinin neçə min illik inkişaf ta­ri­xi boyu damcı-damcı əldə edilmişlərin hesabına təşəkkül tap­mış­dır. Əkinçilik bu obrazların – arxetiplərin doğulmasına mün­­bit şərait yaradan amil rolunu oy-namışdır.

Tədqiqatçılar insan ruhu ilə bağlı araşdırmalar apararkən hələ də mifik düşüncəyə söykənir, ona görə də mağaralarda ya­şa­yan ulularımızdan çox uzağa gedə bilmirlər. Semira və V.Ve­taş yazır: «Qəribədir, çoxlarına elə gəlir ki, tərəqqi tanrının bö­yük­lüyü ilə ziddiyyət təşkil edir»[8] Bu fikrin əksini irəli sürənlər də az deyil. Müasir türk mütəfəkkiri Bediüzzaman Said Nursi «Gən­clik rəhbəri» əsərində elm və tərəqqinin dini inanclarla üst-üstə düşdüyünü bilidirir: «Maddi alanda bir saatlik yolun bir sa­ni­yeye indirildigi bir devri yaşıyoruz. Maneviyat sahası ise daha sü­retli ve vüsetlidir. Eski zamanda yarım asırda elde edilebilen ilmi hakikat, simdi kısa bir zamanda kazanılıyor».[9]

Bir vaxtlar sovet ideologiyasının əsas konsepsiyası kimi gö­türülüb hər şeyə ancaq materialist nəzərlə baxmağın üs­tün­lük­lə­ri ilə yanaşı ziyanlarını da gördük. İnsan düşüncəsindən və ira­dəsindən kənardakılara münasibət bildiriləndə «burjua tə­fək­kü­rünün məhsululur» deyə boş şey sanırdıq və idealist damğası vu­raraq uzun illər rədd edirdik. Artıq bu gün dünyanın qeyri-adi güc tərəfində xüsusi qayda ilə idarə edildiyinə şübhə yeri qal­ma­mış­dır. Bir çoxlarının o fikri ilə razılaşmaq olar ki, maddi və mə­nəvi (ideya) dualizmi arxada qoymağın vaxtı çatmışdır. K.Q.Yunq məhz bu yolla gedərək arxetip nəzəriyyəsində ta­mamilə orijinal fikir irəli sürmüşdür: «Yəqin ki, bitki və hey­van­la­rın yoxdan var olması haqqındakı mülahizə gülünc görünür. La­kin çox adam var ki, psixikanın və şüurun öz-özünə meydana gəl­məsinə inanır. Belə çıxır ki, insan özünün yaradıcısıdır. Fak­ti­ki olaraq qozadan palıd necə bitibsə, eləcə də insan ağlı mey­da­na gəlib indiki hala çatmışdır. Həmin qayda ilə də mə­mə­lilər­dən kələz alınmışdır»[10]. Qədimlərdə varlıqların yaranması uzun-müd­dətli proses olmuş, ən xırda həşərat belə doğulanadək çox­əsr­lik inkişaf yolu keçmişdir. Yeni yaranışların meydanagəlmə pro­sesi indi də eyni formada təkrarlanır.

«Bizimlə birlikdə təkcə daxilimizdəki enerji, güc hərəkət et­mir, həm də kənardakılar stimul şəklində fəaliyyət göstərir. İl­kin çağların mifologiyasında həmin qüvvə mana, ruh, demon, ya­xud tanrı adlanır. Əvvəllərdə olduğu kimi onlar bu gün də fəal­dır»[11]. Lakin necə adlanmasından (boq, tanrı, dev) asılı olma-ya­raq, həmin qüvvənin, enerjinin mənbəyi eynidir.

K.Yunq insan psixikasının tez-tez dəyişməsini də arxetip­lə­rə bağlayaraq yazır: «Təsadüfi deyil ki, kənar, gözəgörünməz tə­sirlər istəklərimizlə üst-üstə düşəndə onu xoşbəxtlik gətirən duyğu kimi qəbul edir və özümüzdən asılı olmayaraq sevinirik. Əgər onların əhval-ruhiyyəmizlə heç bir uyğunluğu yoxdursa, uğursuzluğun yaxınlaşmasından bəhs açır, yaxud elə zənn edirik ki, kimlərsə bizə qarşı pis niyyətdədir. Beləcə başımıza gələn bəlaları qeyri-normal hadisələrlə bağlayırıq. Son nəticədə bir mə­sələni boynumuza alırıq ki, biz hamımız nəzarətimizdən kə­nar­dakı «gücdən» asılıyıq».[12] K.Yunq həmin kənar təsirləri – güc­ləri arxetip adlandırır və ilkin mifik obrazların onların bey­ni­mizdəki əksi olduğu qənaətinə gəlir.

Bir cavab yazın

Back to top