Mifoloji düşüncənin inkişaf dinamikası: nəzəri-metodoloji kontekst

Bəşər mədəniyyət tarixinin XIX yüzilliyin II yarısı və XX əsrin əvvəlləri dövründə xalqların adət-ənənələri, məişət tərzi və ib­tidai inanc sistemlərinə aid çoxlu məlumatların əldə edilməsi mi­foloji dünyagörüşlərinin araşdırılmasına maraq oyatmış, nəti-cədə mif-ritual-din əlaqələrinə münasibətdə fikirlər haçalanmış, bir-birinə zidd baxışlar meydana atılmışdır. Tədqiqatçılar çox hal­larda məsələyə kompleks şəklində yanaşmamış, yalnız qar-şıya çıxan suallardan (ritual-mif bağlılığının səbəbi nədədir? Mif din­dirmi? Onların qovuşuğundan alınan nəticə nədən ibarətdir? Hansı birinci, əsasdır, hansı törəmə?) birinə cavab tapmaqla ki­fa­yətlənmişlər.

Mifologiya elminin erkən inkişaf tarixində xüsusi izlər qoy­muş «Mifoloji məktəb»in nümayəndələri (Y.Qrimm, V.Qrimm) və «iqtibasçılar / təkamülçülər» (E.Taylor, Q.Spen-ser, Y.Lippert) mifləri inanış – ilkin dini baxış kimi qəbul edə-rək, birinci və əsas saymışlar. Qrimm qardaşları mif və nağıl ma­teriallarının metodik şəkildə toplanmasına diqqət yetirməklə bö­yük iş görmüşlər. Yakov Qrimm hind-avropa dillərinin mü­qa­yi­səli öyrənilməsinin əsasını qoymaqla yanaşı, mifologiyanın da əlaqəli araşdırılmasına təşəbbüs göstərmişdir. O, belə hesab et­mişdir ki, böyük bir cədvəl tərtib edib yuxarıdan aşağıya bütün et­nosları, onların inandıqları tanrıları və onların funksiyalarını gös­tərmək lazımdır. Beləcə, miflərin dünyada gəzərgilik xə­ri­tə­si­ni yaratmaq təşəbbüsü ortaya atılmışdır. Mifoloji məktəbin gör­kəmli siması C.Frezerin[1] araşdırmalarında müxtəlif mən­bə­lər­dən götürülmüş (qədim əlyazma mətnlərindən tutmuş etnoq­raf­ların, missionerlərin topladıqlarınadək) olduqca zəngin ma­te­ri­al saf-çürük edilmişdir. Onun dünya xalqlarının (xristian dinini qəbul etmiş etnoslar üstünlük təşkil edir) qədim aqrar mif sistemlərini bərpa etməsi etnoqrafiya və folklorşünaslıqda böyük ha­disə idi. Alim əski Misirdə Osiris (o biri dünyada insanları bu dün­yadakı əməllərinə görə mühakimə edən allah) kultu ilə bağlı ke­çirilən rituallar əsasında mifin yaranma mexanizmini göstər-miş, ölüb-dirilən bitki tanrısı Osirisin taxılın əkilib yetişməsi pro­sesinin mifikləşməsi olması fikrini irəli sürmüşdür.

Mifdən yazan yeni tədqiqatçılar çox hallarda əvvəlkiləri in­kar etməyi öz qənaətlərinin təsdiqi kimi başa düşmüş və baş­qa­sının yazılarında mütərəqqi, düzgün fikirləri görməzliyə vur­muş, elə bilmişlər ki, inkar elmdə onun «yenisinə» yer eləyə-cək. Lakin dayaq nöqtəsi olmadığı üçün öz uğurlu qənaətlərini be­lə inkişaf etdirməyə qüvvələri çatmamışdır. Mifologiyaya aid təd­qiqatların böyük təcrübəsinə arxalanıb, indiyədək söylənən­lə­rə tənqidi (inkarsız, qərəzsiz) yanaşılsa, dünya xalqlarının bir kö­kə bağlanan mifləri vasitəsi ilə tarixin ən qaranlıq səhi­fə­ləri­nə işıq tutmaq mümkündür. Bu mənada elmi-nəzəri fikirlərdə mifin xü­susiy­yətlərini üzə çıxarmağa xidmət edən mülahizələr də çox idi. «Xalqların psixologiyası» elmini yaratmaq təşəbbüsünü irəli sürən V.Vund (XX əsrin əvvəlləri) miflərin insanların emosional his­sləri ilə əlaqəsini göstərmişdir. O yazırdı ki, «estetik ya­şan­tı­la­ra uyğun şiddətli həyəcanlar mifoloji düşüncənin meydana gəl­mə­sinin ən mülayim şərti sayılır»[2]. Müəllif şüurda ayrı-ayrı tə­səv­vürlər arasındakı assosiasiyaları zəncirvari şəkildə sı­ra­la­ya­raq emosiyaların mifə çevrilməsinin mexanizmini göstərmişdir: «Ruh – nəfəsin gedib-gəlməsi; uçan buludlar – quş – ölü ruhu; ruhun gəmisi» və s. V.Vundun qənaətinə görə, şairlər öz əla­və­lə­rini edib, mifologiyanın model və sistemlərinin ayrı-ayrı de­tal­larını əvəzləməklə yalnız miflərin zahiri formasına təsir etmişlər, uyğun kult və rituallar vasitəsi ilə qorunduğundan onların mahiyyəti və daxili əsası dəyişməz qalmışdır.

Görkəmli fransız alimi L.Levi-Bryul mifin müəyyən­ləş­di­ril­məsi üçün yeni ideya irəli sürərək (1920-30-cu illərdə) gös­tər­miş­dir ki, miflər ibtidai təfəkkürün, insan düşüncəsinin inkişa­fı­nın hansısa xüsusi mərhələsinin məhsuludur. İnkişafın sonrakı pil­lələrinə aid məntiqi düşüncənin əsaslandığı səbəb-nəticə əla­qə­sindən fərqli olaraq onun irəli sürdüyü ibtidai görüşlər nə­zə­riy­yəsi «əlaqələnmək qanunu»na söykənirdi. L.Levi-Bryulun nə­zəriyyəsi, ilk növbədə, Z.Freyd və K.Yunqun «kortəbii şü­ur­suz­luq» təliminin yaranmasına və inkişafına təkan vermişdir. Onun dediyinə görə, «ibtidai insanın əsəbləri xəstə idi. O, Edip kom­pleksindən əzab çəkirdi. Əxlaq və din, əsasən, bu amillə mey­dana gəlmişdir»[3].

Dünya elmi-nəzəri fikrində psixoanalizin banisi Z.Freyd mü­asirləri tərəfindən ciddi tənqidlə qarşılanmasına baxmayaraq, da­vamçıları onun müddəalarını inkişaf etdirib irəli aparmış, mü-asir insanın psixopatologiyası ilə ibtidai insanın normal psixikası ara­sındakı uyğunluğu əsaslandırmışdılar.

Öz analitik-psixologiya haqqında təlimini Z.Freydin psi-xo­analizinin tənqidi əsasında qurmuş K.Yunq öyrədirdi ki, bütün insanlarda simvolların hər hansı bir ümumi xarakterini ana­dangəlmə «generasiya» etmək qabiliyyəti mövcuddur. Alim simvolların hamı tərəfindən sözsüz, izahsız anlaşılan cəhətlərini «arxetip» adlandıraraq bildirirdi ki, onlar özünü, ilk növbədə, yuxu prosesində göstərir. K.Yunqun sözləri ilə desək, «tanrı, əsasən, yuxu və yuxugörmə vasitəsi ilə danışır». Simvol-arxe-tiplər mif, əfsanə və nağıllarda geniş əks olunsa da, başlanğıcda «kol­lektivin kortəbii şüurunun məhsulları» kimi meydana gəlir. Başqa sözlə, onlar kortəbiiliyin elə hissəsidir ki, insanın şəxsi təc­rübəsi hesabına əldə edilmir, ona bu, minlərlə əcdadından mi­ras qalır. Yunq arxetiplər sırasına bir çox təsviri obrazları da (mə­sələn, dörd hissəyə bölünən dairəni, yaxud xaçı) daxil et­mişdir. Ümumiyyətlə, arxetiplər təbiət varlıqları olduqda kor­təbii şəkildə şəxsləndirilməklə müxtəlif formalara düşə bilir.

Çağdaş elmi-nəzəri fikir tarixində J.Dümezilin yaradıcılı­ğı­na hörmətlə yanaşılmasına baxmayaraq, mifin müəyyənləş­mə­si ilə bağlı irəli sürdüyü fikirlər özünə tərəfdarlar tapıb inkişaf et­­dirilməmişdir. O, «üçlük» anlayışının sakrallaşma prin­sip­lərin­dən istifadə edərək prohind-avropa mifologiyasının hipotetik (fərziy­yəvari) strukturunu üzə çıxarmağa çalışmışdır. Onun qə­na­ətlərinə görə, ibtidai cəmiyyətlər bir tərəfdən kasta qapalılığı ilə kahin, döyüşçü və əkinçi-maldarlara bölünür, digər tərəfdən tan­rı­lar da analoji üçləşməklə müvafik «ixtisaslar»ı mənim­sə­yir­di­lər»[4].

Mifoloji fikrin A.F.Losev, Ə.G.Qolosovker, A.F.Kosarev və b. kimi tanınmış nümayəndələri daha çox mifologiyanın fəl­sə­fi tərəfini araşdırmışlar. Mifik düşüncənin dialektik cəhətdən din­dən ayrı mövcudluğunu qəbul edən A.F.Losevə görə, «mi­fo­lo­giya özlüyündə din deyil, xüsusi dini yaranış da deyil, sadəcə ola­raq dinin özü də heç cürə mifologiya deyil»[5]. Əgər mifləri in­san­lar yaradır və özləri də həmişə miflərin aləmi ilə yaşayırsa, de­məli, insanın özü də mifdir. Ona görə də insan mifin nə ol­du­ğu­nu bilmək üçün, ilk növbədə, özünü tanımalıdır. Ə.E.Qo­lo­sov­ker deyirdi ki, «ən əsas mif – mənim həyatımın mi­fi­dir»[6]. A.F.Lo­sev isə bu qənaəti «şəxsiyyət, tarix və söz – mi­fo­lo­giya mü­hitində dialektik üçlükdür»[7] şəklində işlədirdi. So­nun­cu fikirdə, əslində mifologiyanın özünün dialektik quruluşu, struk­turu göstərilir. Ümumiyyətlə, A.F.Losev miflərin üç əsas əla­­məti (möcüzəli, şəxsi və tarixi) üzərində dayanır və mifi in­sa­na tarix boyu (şüurun meydana gəlib öz yüksək inkişafına doğru keç­diyi uzun yolda) yol yoldaşı olan qeyri-adi hadisə kimi gö­tü­rür: «mif – möcüzəli şəxsi tarixdir»[8].

Struktur antropologiyanın banisi Klod Levi Strosun et­no­lo­giya və struktur antropologiyası məsələlərinə aid əsərlərində pri­mitiv cəmiyyətlərdə ailənin mövqeyi və inam sistemləri ilə ya­naşı, mifoloji düşüncənin strukturu da öyrənilir. Onun irəli sür­düyü metodda sinxronluğun əsası, mədəniyyət amillərinə se­mi­otik yanaşma, xüsusi vasitələrlə daxili quruluşların modelləş­mə yolları və əlaqələri, variantlaşma əlamətlərinin rolu ön pla­na çəkilir. Miflərin strukturu eyni qaydada varlıqlardakı daxili bağ­lı­­lıqları idarə edən sistem kimi müəyyənləşdirilir. E.M.Me­le­tin­skinin «struktur-semantik metod» adlandırdığı bu üsu­lun birinci mər­hələsində gərəkli semiotik əlamətlərin birliyi üzə çıxarılır, ikin­­ci mərhələsində isə strukturun modelləş­di­ril­mə­si yolları gös­tə­­rilir. K.Levi Stros həm mifoloji düşüncənin mən­tiqi araşdır­ma­ya cəlb edilərkən ümumiləşdirmə gücünə malik olduğunu, həm də tarixi-etnoqrafik faktor kimi neolit əs­ri­nin tərəqqi, sıçrayış ami­­linə çevrildiyini əsaslandırır. Bunlarla ya­naşı mifoloji dü­şün­cə­nin konkretliyini, metoforikliyini və duy­ğusallığını nəzərə çarp­dırır. K.Levi Strosun nəzəriyyəsinin canını ikili qarşıdur­malar şəkilli arxetipik simvollar (yuxarı-aşağı, həyat-ölüm, kişi-qadın başlanğıcı, xeyir-şər, gecə-gündüz, işıq-qaranlıq, soyuq-isti və s.), eləcə də insanların daxilindəki ziddiyyəti aradan qal­dır­maq üçün özlərinin təfəkküründə yaranan qarşı tərəflərə «vasi­təçilik» ideyası təşkil edir. Bu, əslində ulu Zaratuştrun ide­ya­larına bu günün elmi prizmasından baxılması idi. Mif ulu əc­dad üçün şərti olaraq etik, sosial, astronomik və di­gər isti­qa­mət­lər­də «kodlaşdırılıb» tərkib hissələrinə ayrılan dün­yanın özü idi. K.Levi Stros yazırdı ki, «həmin «kodlar» elementlərə bö­lü­nən­dən sonra «iks», «iqrek», «müsbət», «mənfi» və başqa riyazi trans­formasiyalara uğrayır. «Bu uğramada miflərin mətni çox gö­zəl və cəlbedici görünür»[9]. Alimin əsərlərində riyazi görün­tü­lər­lə yanaşı metaforik ifadələr və digər bədiilik əla­mət­ləri nəzərə çarpsa da, son dövrlərin ən aparıcı və oxunaqlı təlimi ola­raq diq­qət mərkəzindən kənarlaşdırılmır.

Arxaik mədəniyyətlərin böyük kəşfləri, arxeoloji qazıntı­la­rın tapıntıları, əski yazılı abidələr əsasında ibtidai cəmiyyət­lərin, ilkin etnosların məişət tərzinin, dünyagörüşlərinin, etnoqrafik və folklor materiallarının üzə çıxarılması, aşkarlanan mə­lumatların müasir sivilizasiyadan uzaq düşmüş tayfaların (hindu, aborogen) ana­loji əlamətləri ilə müqayisəsi ulu əcdadın mifoloji və dini təsəv­vürlərinin formalaşma mərhələsinin əsas amilləri barədə fikir irəli sürməyə imkan yaradır. Elmdə belə bir qənaət var ki, pa­ralel dünyalar (gerçək dünya ilə ruhlar və ölülər aləmi) haq­qın­dakı ideya yuxarı paleolit dövründə for-malaşmışdır.

İnsanı psixikasının ruh, ağıl, şüur, dil və emosiyalardan iba­rət sistemi (bütün müxtəliflikləri ilə birlikdə) əldə edilməklə, mif­lərdə deyildiyi kimi, Yaradıcı tərəfindən bir anın içində, «bir göz qırpımında» bəxş edilməklə İnsan bütün canlılardan fərqlən­dirilmişdir. Prof. İ.Abbaslının yazdığı kimi, «ibtidai insanın tə­səv­vüründə qasırğa, göy gurultusu, fırtına, buludların hərəkəti, eləcə də Günəş, Ay, ulduzlar, gecə və gündüzün bir-birini əvəz et­məsi güclü təsir qüvvəsinə malik olmuşdur. İnsanın onu əhatə edən canlı və cansız aləmlə bağlılığı, ona münasibəti ayrı-ayrı mi­fik görüşləri doğurmuşdur»[10].

Şüurun inkişafına təkan verən qüvvənin əsasında elə fan­tastik, təbii və tarixi-mədəni obrazlar, miflər durmuşdur ki, bu gün həm abstraktlığı, sakrallığı, həm primitivliyi, sadəliyi, həm də yerə, torpağa, yaşadığımız dünyaya, həyata bağlılığı, eləcə də duy­ğularımıza təsirediciliyi, düşündürücülüyü və universallığı ilə diqqəti cəlb edir. Deməli, lap başlanğıcda elm, incəsənət və din qovuşuq idi. Onların vahid kökü var ki, bunu müasir elm mif, yaxud mifologiya adlandırır.

Miflərin bünövrəsi başlanğıcda şüurun oyanması ilə qo­yul­duğu üçün ümumbəşəri hadisə sayılır. O səbəbdən də dünya xalq­larının mifoloji sistemlərində oxşar, hətta eyni cəhətlərə tə­sa­düf edilməsi təəccüb doğurmamalıdır. Lakin onları bir-birindən ayıran xususiyyətlər də az deyildir. Başqa sözlə, bəşər öv­ladının mifik zamanda yaddaşına həkk olunan simvollaş­dırıl­mış obrazlar hər bir xalqın mədəniyyətində özünəməxsus şəkildə iz buraxmışdır. Hər bir xalq ilkin mifik görüşlərə öz möhürünü vur­muşdur. Doğrudur, mifoloji sistemləri bir-birindən təcrid edilmiş halda öyrənmək mümkün deyil. Ancaq Azərbaycan türklərinin mifologiyasını Mesopatomiyada, Misirdə, Altayda, Ural boyunda axtarmaq, yaxud oralarda tapılanları ulularımızın adına bağlamaq kökümüzü Qafqazdan ayırmaq, uzaqlaşdırmaq de­məkdir. Atalarımız bu yerlərdə dünya yaranandan son çağ­lara­dək elə möhtəşəm izlər buraxmışlar ki, onları göstərmək, arxe­oloji qazıntılarla üzə çıxardıb təsdiqləmək etnoqraf, arxe­oloq və folklorşünaslarımızın qarşısında duran mühüm vəzi­fə­lər­dən biridir.


[1] XIX əsrin ortalarında avropalı olmayan tayfaların da miflərinin sistemli şəkildə qeydə alınma­sına başlanışdır. Bu sahədə aparılan araşdırmaların zirvəsi C.Frezerin «Qızıl budaq» əsəri sayılır. Bu tədqiqat işi ilk dəfə 1890-cı ildə işıq üzü görmüş; on iki cildlik fundamental nəşri isə 1907-1015 illərdə başa çatdırılmışdır.

[2] Вунд В. Миф и религия. М.: СПб., 1913, с. 22.

[3] Леви-Брюл Л. Первобытное мышление. – М.: Академия, 1930, 238 с. 266.

[4] Дюмезиль Ж. Скифы и нарты. Сокр. пер. с франц. А.З.Алмазовой. – М.: Наука, 1990, с. 79.

[5] Лосев А.Ф. Диалектика мифа. – В его кн. «Философия. Мифология. Культура». – М.: Политиздат, 1991, с. 166.

[6] Голосовкер Я.Э. Логика мифа. – М.: Наука, 1987, с. 21.

[7] Лосев А.Ф. Диалектика мифа, с. 168.

[8] Yenə orada, s. 169.

[9] Леви-Строс К. Мифологики. В 4-х тт. Том 1. Сырое и приготовленное. / Пер. с франц. З.А.Сокелер и др. – М.; СПб.: Университетская книга, 1999, с. 69-70.

[10] Abbaslı İ. İbtidai dini-mifoloji görüşlər və onların xalq yaradıcılığında izləri – Azər­baycan şifahi xalq ədəbiyyatına dair tədqiqlər, VIII kitab. B., Səda, s. 5.

Bir cavab yazın

Back to top