Mif və romantik düşüncə kodu

Zaman ötdükcə konkret forma şəklinə düşən “mütləq” və “nis­bi” mifologiyalar bəşər oğlunun şüurunun təşəkkül tapması ilə aksentləşir, ayrı-ayrı aspektləri hiperbolizə (müqayisə) edir:

Kosmik başlanğıc – arxaiklik və maarifçilik;

Antropoloji mərhələ – antiklik və klassizm;

İlahilik – orta çağların xristianlığı və müsəlmanlıq.

Bir halda ki, mütləqdə hər şey ayrılmaz və əriməz sintez-də­dir, romantiklər də “mütləq mifologiya”nın parametrlərini bö­lün­məz üçlük şəklində təqdim edirlər:

“Kainat (kosmos) – İnsan – Allah”.

Romantiklərin “mütləq” mifyaratmaya maksimal yaxınlaş­maq təşəbbüsləri onunla şərtlənir ki, onlar öz əsərlərində dialektik-uerxik xarakteri ilə əvvəlki mifoloji modellərdən seçi­lən xüsusi dünya (universium) obrazı yaratmağa çalışırdılar.

Romantik universiumun fiziki səviyyəsi dünyanın ”cis-mani” (“kosmik”) – məkan xarakteristikasını əks etdirir. Uni-ver­siumun bu xüsusiyyətini F.Şellinq “İncəsənətin fəlsəfəsi” əsə­rində «Təbiətə oxşar universium» adlandırmışdır.[14]

Psixoloji-tarixi səviyyədə romantiklər “Dünya canı” ob­ra­zını əks etdirir, kainatın tarixi prosesləri izləyir və müvəqqəti tam­­lığının yaranmasını düşünürdülər. Novalis “Dünya canı”n-dan danışanda, hər şeyin vahidləşməsinə yardım göstərən fər­­di prinsipi nəzərdə tuturdu[15]. F.Şellinq isə onda universiumun kon­kret varlıqlarını birləşdirən ümumi başlanğıcı görürdü. O, bü­tün təbiəti bir canlı orqanizm kimi əlaqələndirir və “Dünya canı”nı “tarixi universium” adlandırırdı[16]. Geldertlin üçün isə “Dünya canı” minlərlə arteriyadan ibarət vahid qaynaqdır. Bu da­marlar vasitəsi ilə qurub-yaradan güc sonsuz dövretməklə ye­ni­dən geri qayıdır[17].

Universiumun ən yüksək mənəvi səviyyəsində zaman-mə­kan vəhdətini mütləq dəyərlər və ideallar vasitəsi ilə təcəssüm et­dirən “Dünya ruhu” obrazı əks olunur, həyatın mənəvi də­yi­şik­liyini tənzimləyir.

Özünüdərk prosesini pillələrə ayıran F.Şellinq güman edir­di ki, əgər əski çağlarda Dünya ruhu universiumu təbiət şəklin­də seyr edirdisə, xristian erasında yeni dünya insanla başlanır, dünya ruhunun inkişaf və dirçəlişini başa çatdırmaq ancaq bəşər oğluna nəsib olur. Emersonun sözləri ilə desək, ümumi (dün­ya) ruh təkcə universiumun təbiət sahəsinə baş vurmur, dü­şün­cəyə daxil olur. Buna görə də təkcə o dünyanı və insanlığı müt­ləq həqiqətə (“Təbiət”) aparıb çıxardacaq. Romantiklərin fikir­lərini ümumiləşdirən Hegelə görə isə “Dunya ruhu”nun bədii yaradıcılığa təsiri bəşəriyyətin mənəvi mədəniyyətini irə­li­yə aparacaqdır.

Romantiklərin qənaətlərində universiumun üç qlo­bal sahəsi: “cismani cəzbetmə”, “Dünya canı” və “Dünya ru­hu” – eyni məqamda onun polifonik mövcudluğu qabiliyyə­ti­nə nü­fuz edir, təbiət aləmində çoxluq, məkanilik dəyişmələrini, özü­nü­dərki, mənəvi zənginliyi başa çatdırır. Dialektik-ierarxik uni­versiumu ədəbiyyat və incəsənət əsərlərinin mayasına, struk­turuna hopdurmağa çalışan romantiklər arzulayırdılar ki, yarat­dıqları ilə hansısa ideal, universal mifologiyaya yaxın­laş­sın­lar.

Romantik yaradıcılıqda mifoloqzimləşmə prosesi geniş və əha­təli ənənədir, ayri-ayrı milli ədəbiyyatlarda, o cümlədən Azər­baycan romantik ədəbiyyatında tamamilə fərqli əlamətlərlə mü­şahidə olunur.

Azərbaycan romantiklərinin əsərlərində miflərdən keçən ifa­də vasitələrinə, simvolik formalara və arxetiplərə gemiş yer ay­rılır. Ulu əcdadlarımızın ilkin dünyagörüşünün təsiri ilə yara-naraq dildə müxtəlif rəmzi mənaları ifadə edən mifoloji ob­raz­la­rın romantik poetik düşüncənin elementlərinə çevrilməsi təsa­dü­fi deyil. Çünki romantiklərin dünyanı dərketmə üsulları mifoloji struk­turlarla üst-üstə düşür. Romantik poeziyada da simvollar han­sı obyektə (gerçək həyat hadisəsinə, təbiət obyektinə) aid­dir­sə, özündə onun keyfiyyətlərini daşıyır. Bu keyfiyyətlər çox hal­lar­da dolayı yolla göstərilir. Başqa sözlə, romantiklərin ya­rat­dıq­la­rı obrazlar heç vaxt yerində donub qalmır, daim fəaliyyətdə olur, hansısa funksiyanı yerinə yetirir, məzmun və forma da­şı­yı­cı­sına çevrilir. Fəaliyyəti bəlli olmayan, kimə və nəyə xidmət edə­cəyi aydınlaşdırılmayan obyekt heç vaxt mif sistemlərində mey­dana gətirilmir.

Romantiklərdə sərsəmliyə müraciət mifin yenidən dir­çəl­dil­məsi idi. Çünki mifin əsas məqsədi nəsihətçilik deyil, ger­çək­li­yin semantik cəhətdən zəngin, enerjili, nümunəvi obrazlarına ro­mantiklərin qəbul etdikləri plastik duyğunu yaratmaqdır. Sər­səm­lik obrazı mədəniyyət tarixində estetik və konseptual cə­hət­dən təsdiqini tapmış şəkildə, arxetipik özül elemetləri ilə ci­la­la­na­raq təqdim olunurdu və mənəvi aləmin özünəməxsus modelini for­­malaşdırırdı. Ədəbiyyatın Hamlet, Don Kixot, Pantaqurel, Fa­ust kimi mifikləşdirilmiş füqurlarına romantiklərin marağı tə­sa­düfi deyildi. Bu, müəyyən anlamda mədəniyyət tarixində ana­lo­ji məqamları axtarmaqla həyat həqiqətlərinin romantik estetik mo­dusunu şəxsləndirmək təşəbbüsü idi.

Bir məsələ də diqqət çəkəndir ki, sərsəmlik xəstəlik əlaməti olaraq təqdim edilmir, dini-mistik mənbələrdəki kontestə uyğun mi­foloji məxluq kimi yaradılır. Romantik “sər-səm” mifi ağlın tən­tənəsinin təkzibini, şüurun əks səmtə yönələn təcrübəsini tə­cəs­süm etdirir. Onu daha yaxşı anlatmaq üçüm yaradıcılığın qo­ru­yucusu – romantik “dahi” füqurunu “sər-səm”lə qarşılaşdırırlar. Bu, mifologiyada tale və insan şəx-siyyətini və hansısa qeyri-mü­əy­yən, formalaşmamış, adlan-dırılması mümkün olmayan, ani baş verən, qorxunc ilahi gücü ifadə edir. Şübhəsiz, romantiklər “dahi”ni biçimsiz, fəlakət yayan qüvvə şəklində sim­vol­laşdır­maz­dılar. Psixologizm ənənəsinə əsasən, xeyir-şər, qaranlıq-işıq, pis-yaxşı müna-sibətləri çox-çox əvvəllər meydana gəlmiş, on­la­rın fəaliyyəti ilə daha da çiçəklənmişdir (məsələn, Gote də “Faust” əsərində qara duyğulardan danışırdı). Çünki kollektiv şü­ursuzluqda yaranan mif sonsuz axınla arzu, istək, yuxu və di­gər təfəkkür formaları vasitəsi ilə nəsildən nəsilə ötürülmüşdür. F.Şel­linq romantiklərin mifyaratması barədə yazırdı: “Hər bir şa­­ir dünyanın gözü önündə açılan bir hissəsini tama çevirməyə və onun materialından öz mifologiyasını yaratmağa meyllidir. Axı dünya hələ qurulmaq üzrədir, bu səbəbdən də müasir şair üçün dövr bu dünyanın bir hissəsini göstərməyə qadirdir”[18].

Romantiklərin yaratdıqları mifoloji “Sərsəm” – “dahi” ob­raz­larına ədəbi mətnlərdə ikili münasibət mövcuddur: bu obraz­la­rın mənbələrdəki funksiyalarına

1) “passiv” və

2) “aktiv” ya­na­şılır.

İkinci halda metafora inkişaf etdirilir, obrazın fəaliyyət da­irəsi xeyli genişləndirilir, o özü hadisələri törətmə gücünə ma­lik olur, mifoloji, simvolik “oyuna” başlayır, təhtəlşüurdan idra­ka arxetipik yol açır. O bütün sahələrə: məişət, davranış, incəsə­nət, eşq, elm və əxlaqa refleksiya şəklində təzahür edir. “Sər­səm” uyğun olaraq gerçəkliklə tutuşdurulduqda romantizmə şüb­hə yaradır.

[1] Əliyev K. Romantizm və folklor. B., “Elm”, 2006, s. 42.

[2] Шеллинг Ф.В. Сочинения. Пер. с нем. М.И. Левиной, А.В.Михайлова. – М.: Издательство «Мысль», 1998, C. 1039.

[3] Шеллинг Ф.В. Сочинения. С. 1083.

[4] Литературные манифесты западноевропейских романтиков. М., 1980. c. 94.

[5] Abbas Səhhət. Seçilmiş əsərləri. Lider nəşriyyat, B., 2005, s. 97.

[6] Yenə orada.

[7] Новалис Ф. Гимны к ночи. М., 1996, c. 71.

[8] Абу-Бакр ибн Хосров ал-Устад. Мунис-наме. Перевод с фарси, пре-дисловие и примечания Рустама Алиева. – Язычы, Б., 1991, с. 12.

[9] Novalis F. Schriften. Bd. 2. Stuttgart, 1965. s. 549.

[10] Новалис Ф. Гимны к ночи. М., 1996. c. 95.

[11] Литературные манифесты западноевропейских романтиков. М., 1980. c. 60.

[12] Yenə orada.

[13] Yenə orada,  c. 67.

[14] Шеллинг Ф. Философия искусства. М., 1966, c. 18.

[15] Novalis. Schriften. Stuttgart, 1965. Bd.2. s. 551.

[16] Шеллинг Ф. Философия искусства, s. 78.

[17] Гельдерлин Ф. Сочинения. М., 1969, c. 453.

[18] Шеллинг Ф. Философия искусства. М., 1966, s. 78.